درس خارج فقه آیت‌الله نوری

موضوع: فروض مقدره در قران

بحثمان در فروض مقدره ای بود که در قران کریم برای ارث ذکر شده است، عرض کردیم این مسئله در آیات 11 و 12 و 176 از سوره نساء ذکر شده است.

ابتدا در آیه 11 اینطور ذکر شده:﴿يُوصيکُمُ اللَّهُ في‌ أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ کُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَکَ وَ إِنْ کانَتْ واحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَ لِأَبَوَيْهِ لِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَکَ إِنْ کانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصي‌ بِها أَوْ دَيْنٍ آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ لا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَکُمْ نَفْعاً فَريضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَليماً حَکيماً﴾[1] .

نکته 1: گفته شده "في‌ أَوْلادِکُمْ" درحالی که اگر گفته بود ابنائکم به فرزندان مع الواسطه هم صدق می کرد اما اولاد فقط شامل فرزندان بلاواسطه می شود.

نکته 2: " اُنثی " اصل قرار داده شده و ارث بردن زن بر خلاف جاهلیت و ملل دیگر که از ارث محروم بوده یک امر مسلّمی در نظر گرفته شده و مقدم قرار داده شده و در واقع اصالت داده شده.

در آیه 11 که خواندیم شش فرض به صورت کلی ذکر شده:

اول: "لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ"، اگر اولاد مرد و زن باشند مرد دو برابر سهم زن ارث می برد.

دوم: " فَإِنْ کُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَکَ"، اگر اولاد فقط زن باشند و بیشتر از دو نفر باشند دو سوم از ماترک میت ارث می برند البته در روایات ما ذکر شده که دو دختر نیز همان حکم بیشتر از دو نفر را دارند یعنی دو سوم ارث می برند.

سوم: " وَ إِنْ کانَتْ واحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ"، اگر ولد فقط یک دختر باشد نصف ماترک میت برای او می باشد.

چهارم: " وَ لِأَبَوَيْهِ لِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَکَ إِنْ کانَ لَهُ وَلَدٌ"، برای هر یک از پدر و مادر میت اگر میت فرزند داشته باشد یک ششم است.

پنجم: "فَإِنْ لَمْ يَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ"، اگر میت فرزندی نداشته باشد ارثش را تنها پدر و مادر می برند پس برای مادرش یک سوم مال است (و بقیه از آن پدر است که البته در قران ذکر نشده ولی بعدا بحث خواهیم کرد).

ششم: " فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ" ، اگر میت برادرانی داشته باشد برای مادر یک ششم است، یعنی إخوه حاجب می شوند برای اینکه مادر یک سوم ارث ببرد که بعدا موارد حجب را ذکر خواهیم کرد.

نکته: تمام این شش صورت بعد از عمل به وصیت و ادای دین میت می باشد، وقتی انسان از دنیا می رود ترکه او چند حکم به ترتیب دارد؛ اول کفن برداشته می شود، دوم دین، سوم عمل به وصیت تا ثلث اموال، چهارم ارث، این نکته نیز قابل ذکر است که در آیه وصیت بر دین مقدم شده با اینکه در فقه ما بر اساس اخبار دین بر وصیت مقدم می باشد منتهی چون با حرف "أو" عطف شده دالِّ بر ترتیب نمی باشد.

در آیه 12 اینطور ذکر شده: ﴿وَ لَکُمْ نِصْفُ ما تَرَکَ أَزْواجُکُمْ إِنْ لَمْ يَکُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ کانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَکُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصينَ بِها أَوْ دَيْنٍ وَ لَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْتُمْ إِنْ لَمْ يَکُنْ لَکُمْ وَلَدٌ فَإِنْ کانَ لَکُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَکْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِها أَوْ دَيْنٍ وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ يُورَثُ کَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذلِکَ فَهُمْ شُرَکاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصي‌ بِها أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَليمٌ حَليمٌ﴾[2] .

در آیه 12 نیز شش فرض به صورت کلی ذکر شده:

اول: "وَ لَکُمْ نِصْفُ ما تَرَکَ أَزْواجُکُمْ إِنْ لَمْ يَکُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ"، و برای شما نصف ما ترک زنانتان است اگر برای آنها فرزندی ( از شما یا از شوی دیگر ) نباشد.

نکته: در قران به زن نیز زوج گفته شده مثل همین آیه و یا مثل آیه شریفه :﴿یا آدم اسکن أنت و زوجک الجنة﴾و اصطلاح زوجه بعدا بوجود آمده.

دوم: "فَإِنْ کانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَکُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصينَ بِها أَوْ دَيْنٍ"، اگر آنها(زنانتان) را فرزندی باشد یک چهارم ما ترک آنها از آن شماست پس از(بیرون کردن)وصیتی که آنها می کنند یا دینی( که بر گردن آنهاست).

سوم: "وَ لَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْتُمْ إِنْ لَمْ يَکُنْ لَکُمْ وَلَدٌ"، برای آنها ( زنانتان ) یک چهارم ما ترک شماست اگر شما را ( از او یا غیر او ) فرزندی نباشد.

چهارم: "فَإِنْ کانَ لَکُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَکْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِها أَوْ دَيْنٍ"، اگر شما را فرزندی باشد برای آنها یک هشتم از ما ترک شماست پس از ( بیرون کردن ) وصیتی که می کنید یا دینی ( که بر عهده دارید .(

پنجم: "وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ يُورَثُ کَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ"، و اگر مردی یا زنی که از او ارث برده می شود پدر و مادر و اولاد نداشته باشد و او را یک برادر ( مادری ) یا یک خواهر ( مادری ) باشد برای هر یک از آن دو یک ششم ما ترک است (و بقیه نیز اگر اجدادی نداشته باشد به آنها بر می گردد).

نکته: کلاله در دوجا از سوره نساء ذکر شده، در این قسمت از آیه شریفه مراد از کلاله در واقع فقط کلاله مادری می باشد اما در آخر سوره کلاله پدری و پدرمادری ذکر شده.

ششم: "فَإِنْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذلِکَ فَهُمْ شُرَکاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصي‌ بِها أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ(از ثلث کمتر باشند) وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ"، اگر (کلاله مادری) بیش از یک نفر باشند ( برادر یا خواهر یا هر دو ) آنها در یک سوم مال ( به تساوی ) شریک اند پس از ( بیرون کردن ) وصیتی که بدان توصیه می شود یا دینی ( که بر عهده اوست ) در صورتی که ( در این وصیت و دین ) قصد زیانی به ورثه نباشد(وصیت بیش از ثلث مضار به ورثه است)، سفارشی است از جانب خداوند.

خب اما در آیه 176 اینطور ذکر شده:﴿يَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ يُفْتيکُمْ فِي الْکَلالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَکَ وَ هُوَ يَرِثُها إِنْ لَمْ يَکُنْ لَها وَلَدٌ فَإِنْ کانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثانِ مِمَّا تَرَکَ وَ إِنْ کانُوا إِخْوَةً رِجالاً وَ نِساءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَيْ‌ءٍ عَليمٌ﴾[3] .

خب واما در آیه 176 دو فرض به صورت کلی ذکر شده:

اول: "فِي الْکَلالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَکَ وَ هُوَ يَرِثُها إِنْ لَمْ يَکُنْ لَها وَلَدٌ فَإِنْ کانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثانِ مِمَّا تَرَکَ"، ای پیغمبر از تو فتوا می طلبند ، بگو: خداوند به شما درباره کلاله ( خواهران پدر و مادری یا پدری تنها ) فتوا می دهد: اگر مردی که فرزند ( و پدر و مادر و جد ) ندارد بمیرد و او را یک خواهر باشد ، نصف میراث وی ( به تشریع اوّلی ) از آن اوست ( و بقیه را به تشریع ثانوی ارث می برد ) ، و این برادر نیز از آن خواهر اگر اولاد نداشته باشد ( تمام مال را ) ارث می برد.

دوم: "وَ إِنْ کانُوا إِخْوَةً رِجالاً وَ نِساءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَيْ‌ءٍ عَليمٌ"، اما اگر خواهران دو نفر باشند دو سوم میراث میت از آن آنهاست ( و بقیه را به تشریع ثانوی ارث می برند ) ، و اگر آنها برادران و خواهران متعدد باشند ( همه میراث از آن آنهاست لکن ) برای مرد مانند نصیب دو زن است، خداوند برای شما بیان می کند که مبادا گمراه شوید ، و خدا به همه چیز داناست.

در این آیات شریفه جمعاً 14 فرض بصورت کلی ذکر شده که به عرضتان رسید بقیه بحث بماند برای روز شنبه...