موضوع : عقد فضولی/فی شرائط المتعاقدین

 

 ولادت امام باقر علیه الصلاة و السلام را تبریک عرض می کنیم .

 عرض کردیم دومین مؤیِّدی که شیخ انصاری(ره) برای صحت بیع فضولی ذکر کرده اخباری هستند که در باب اتّجار به مال یتیم وارد شده اند ، شیخ انصاری تبعاً لصاحب جواهر فرموده حتماً کسی که در مال یتیم تصرف و با آن تجارت کرده فضول بوده زیرا شخص بیگانه ای که ولی و وصی و وکیل و کلاً مأذون نبوده با مال یتیم تجارت کرده و بعد در روایات گفته شده : « الربح للیتیم » و این یعنی اینکه حتماً بیع و شراء فضولیاً واقع شده و بعد ولیِ یتیم اجازه داده که در ورایت گفته : « الربح للیتیم » ، شیخ انصاری اینجور فرض کرده و خیلی زود از این بحث گذشته منتهی باید در اینجا بحث مبسوطی صورت بگیرد تا ببینیم آیا این حرف شیخ انصاری درست است یا نه .

 عرض کردیم بحث اتّجار به مال یتیم با چند بحث دیگر و با روایات چند باب دیگر ارتباط کرده ، از جهت اینکه در بعضی از روایات از زکات مال طفل سوال شده با بحث زکات مرتبط است ( باب زکات جلد 6 وسائل 20 جلدی ) و از جهت اینکه اتّجار و کسب است با بحث مکاسب و کسب مرتبط شده ( باب تجارت جلد 12 وسائل جلدی ) و از جهت اینکه در بعضی از روایات گفته شده أب و یا جد وصیت کرده که عامل مال یتیم را به تجارت و کسب بیاندازد با بحث وصیت مرتبط شده ( باب وصایا جلد 13 وسائل 20 جلدی ) .

  عرض کردیم روایات مربوط به اتّجار مال یتیم چند دسته هستند که باید بین آنها جمع دلاللی شود :

  دسته ی اول روایات مطلقات ضمان هستند که دلالت دارند بر اینکه شخص عامل که با مال یتیم تجارت کرده ضامن است ولی الربح للیتیم .

  اولین خبر از دسته اول خبر 8 از باب 2 از ابواب مَن تجب علیه الزکاه و مَن لاتجب علیه است [1] ، خبر این است : « مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ وَ بُكَيْرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَر(ع) قَالَ لَيْسَ عَلَى مَالِ الْيَتِيمِ زَكَاةٌ إِلَّا أَنْ يُتَّجَرَ بِهِ فَإِنِ اتُّجِرَ بِهِ فَفِيهِ الزَّكَاةُ وَ الرِّبْحُ لِلْيَتِيمِ وَ عَلَى التَّاجِرِ ضَمَانُ الْمَالِ » .

 اسناد صدوق به زرارة صحیح است و دلالت خبر ( ضمان تاجر والربح للیتیم ) روشن است .

  خبر دوم از دسته ی اول ( مطلقات ضمان ) خبر 2 از همین باب 2 می باشد [2] ، خبر این است : « وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مَرَّارٍ عَنْ يُونُسَ عَنْ سَعِيدٍ السَّمَّانِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) يَقُولُ لَيْسَ فِي مَالِ الْيَتِيمِ زَكَاةٌ إِلَّا أَنْ يُتَّجَرَ بِهِ فَإِنِ اتُّجِرَ بِهِ فَالرِّبْحُ لِلْيَتِيمِ وَ إِنْ وُضِعَ فَعَلَى الَّذِي يَتَّجِرُ بِه‌ » .

 خبر سوم از دسته ی اول خبر 5 از همین باب 2 می باشد [3] ، خبر این است : « وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ قُلْتُ لَهُ الرَّجُلُ يَكُونُ عِنْدَهُ مَالُ الْيَتِيمِ فَيَتَّجِرُ بِهِ أَ يَضْمَنُهُ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَعَلَيْهِ زَكَاةٌ فَقَالَ لَا لَعَمْرِي لَا أَجْمَع‌ » .

 این سه خبر ( 8 ، 2 ، 5 ) اخباری هستند که دلالت دارند بر اینکه تاجر ضامن است و الربح للیتیم .

 دسته ی دوم اخباری هستند که دلالت دارند بر عدم ضمان تاجر إذا کان ناظراً أو کان وصیاً أو کان ملیاً .

 خبر اول از دسته ی دوم خبر 6 از همین باب 2 می باشد [4] ، خبر این است : « وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ خَالِدِ بْنِ حَرِيزٍ عَنْ أَبِي الرَّبِيعِ قَالَ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ فِي يَدَيْهِ مَالٌ لِأَخٍ لَهُ يَتِيمٍ وَ هُوَ وَصِيُّهُ أَ يَصْلُحُ لَهُ أَنْ يَعْمَلَ بِهِ قَالَ نَعَمْ كَمَا يَعْمَلُ بِمَالِ غَيْرِهِ وَ الرِّبْحُ بَيْنَهُمَا ( چون عامل وصی است ) قَالَ قُلْتُ فَهَلْ عَلَيْهِ ضَمَانٌ قَالَ لَا إِذَا كَانَ نَاظِراً لَه‌ » .

 أبی الربیع مجهول الحال است ولی دلالت خبر روشن است .

 خبر دوم از دسته ی دوم خبر 1 از باب 92 از ابواب احکام وصایا می باشد [5] ، خبر این است : « مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يُونُسَ عَنْ مُثَنَّى بْنِ الْوَلِيدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ أَوْصَى إِلَى رَجُلٍ بِوُلْدِهِ وَ بِمَالٍ لَهُمْ وَ أَذِنَ لَهُ عِنْدَ الْوَصِيَّةِ أَنْ يَعْمَلَ بِالْمَالِ وَ أَنْ يَكُونَ الرِّبْحُ بَيْنَهُ وَ بَيْنَهُمْ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِهِ مِنْ أَجْلِ أَنَّ أَبَاهُمْ قَدْ أَذِنَ لَهُ فِي ذَلِكَ وَ هُوَ حَي » .

 خبر سوم از دسته ی دوم خبر 2 از همین باب 92 می باشد [6] ، خبر این است : « وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ خَالِدٍ الطَّوِيلِ قَالَ دَعَانِي أَبِي حِينَ حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ فَقَالَ يَا بُنَيَّ اقْبِضْ مَالَ إِخْوَتِكَ الصِّغَارِ وَ اعْمَلْ بِهِ وَ خُذْ نِصْفَ الرِّبْحِ وَ أَعْطِهِمُ النِّصْفَ وَ لَيْسَ عَلَيْكَ ضَمَانٌ فَقَدَّمَتْنِي أُمُّ وَلَدِ أَبِي بَعْدَ وَفَاةِ أَبِي إِلَى ابْنِ أَبِي » .

 دسته ی سوم اخباری هستند که دلالت دارند بر اینکه اگر کسی که می خواهد با مال یتیم تجارت کند مَلی و ثروتمند است ضامن نیست ولی اگر فقیر است ضامن می باشد ( علتش هم این است که اگر ملی و ثروتمند باشد در صورت تلف مال یتیم حاکم شرع به او مراجعه می کند و مال صغیر را از او می گیرد ولی اگر تاجر خودش فقیر باشد اصلاً نباید دخالت کند زیرا مال یتیم از بین می رود ، در واقع شارع مقدس برای حفظ مال یتیم بین تاجر مَلی و غیر مَلی تفصیل قائل شده ) .

  خبر اول از دسته سوم ، خبر 1 از باب 75 از ابواب مایکتسب به می باشد [7] ، خبر این است : « مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) كَانَ لِي أَخٌ هَلَكَ فَأَوْصَى إِلَى أَخٍ أَكْبَرَ مِنِّي وَ أَدْخَلَنِي مَعَهُ فِي الْوَصِيَّةِ وَ تَرَكَ ابْناً لَهُ صَغِيراً وَ لَهُ مَالٌ أَ فَيَضْرِبُ بِهِ أَخِي فَمَا كَانَ مِنْ فَضْلٍ سَلَّمَهُ لِلْيَتِيمِ وَ ضَمِنَ لَهُ مَالَهُ فَقَالَ إِنْ كَانَ لِأَخِيكَ مَالٌ يُحِيطُ بِمَالِ الْيَتِيمِ إِنْ تَلِفَ فَلَا بَأْسَ بِهِ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ مَالٌ فَلَا يَعْرِضْ لِمَالِ الْيَتِيم‌ » .

 خوب و اما صاحب شرایع [8] نیز همین مطالب را ذکر کرده که دیروز کلام ایشان را خواندیم ایشان فرمودند : « فتجب الزكاة على البالغ العاقل الحر المالك المتمكن من التصرف . فالبلوغ يعتبر في الذهب و الفضة إجماعا نعم إذا اتجر له من إليه النظر استحب له إخراج الزكاة من مال الطفل و إن ضمنه و اتجر لنفسه و كان مليا ( کسی که مال دارد ) كان الربح له و يستحب له الزكاة أما لو لم يكن مليا أو لم يكن وليا كان ضامنا و لليتيم الربح و لا زكاة هاهنا » .

 بقیه بحث بماند برای فردا إن شاء الله تعالی ... .

 

 

 

  والحمد لله رب العالمین و صلی الله علی محمد وآله الطاهرین