< فهرست دروس

درس خارج فقه آیت الله نوری

کتاب الصوم

90/09/21

بسم الله الرحمن الرحیم

 موضوع : أدله لزوم معاطات
 
  از اول کتاب البیع با توفیق پروردگار درباره ابعاد مختلف بیع من جمله درباره ماهیت و حقیقت آن بحث کردیم و گفتیم که بیع از مقوله معناست و در عالم اعتبار احتیاج به إنشاء دارد و تا متبایعین آن را إنشاء نکنند آن معنی تحقق پیدا نمی کند ، بعد بحث رسید به اینجا که آیا این إنشاء حتما باید به لفظ باشد یا نه؟ عده ای از فقهای ما مثل صاحب جواهر و صاحب مفتاح الکرامه و محقق در شرایع فرمودند که إنشاء باید به لفظ باشد و حتی بر این مطلب ادعای اجماع کردند ولی ما عرض کردیم که اینطور نیست و ما در بیع خود إنشاء را نیاز داریم چه این إنشاء به لفظ و چه به فعل باشد لذا معاطات بیع و صحیح می باشد چون حقیقت بیع این است که یک إنشائی صورت بگیرد تا اینکه نقل و انتقال تحقق پیدا کند لذا در بیع و تمامی عقود دیگر إنشاء فعلی نیز کارایی دارد ، بله فقط در میان عقود نکاح باید با لفظ محقق شود که این هم تقریباً یک نوع تعبُّد و اختصاص و امتیاز خاص برای نکاح است یعنی ؛ میثاقاً غلیظاً که قرآن از آن تعبیر کرده باید با لفظ صورت بگیرد ( أدله صحت معاطات به تفصیل بیان شد ؛ سیره عرف و عقلاء ، آیة الحلِّ و آیة الوفاء و...) ، این بحث ها مربوط به قبل از دهه محرم بود که به عرضتان رسید .
  خوب بحث دیگری که در اینجا وجود دارد این است که آیا بیعی که معاطاتاً صورت می گیرد لازم است یا اینکه جائز می باشد؟ .
  برای اینکه این مطلب روشن شود مقدمتاً باید به چند مطلب توجه داشته باشیم ؛ مطلب اول این است که در فقه ما عقود به اقسامی تقسیم شده است ، تقسیم اول : عقود إذنیه و عقود عهدیه ، إذنیه به آن دسته از عقودی گفته می شود که قوامش به إذن است مثل وکالت ، ودیعه و عاریه که در اینها نقل و انتقالی در کار نیست بلکه تنها از طرف مالک إذن در تصرف خاصی وجود دارد و اما عهدیه عقودی هستند که طرفین در آن ها تعهدی دارند و در حقیقت نقل و انتقالی و تملیک و تملکی و معاوضه و جابجایی در مال صورت می گیرد مثل بیع و صلح و اجاره ، و حتی نکاح هم از عقود عهدیه است منتهی نه برای جابجایی مال بلکه برای ایجاد علقه زوجیت می باشد .
  عقود عهدیه خودش به دو قسم تقسیم می شود ؛ عهدیه تنجیزیه و عهدیه تعلیقیه ، تنجیزیه مثل نکاح و بیع و امثالهم که به محض إنشاء محقق می شوند و دیگر حالت تعلیق و انتظار ندارند اما تعلیقیه مثل سبق و رمایه و جعاله که در آن عقد معلَّق است ( مَن ردَّ عبدی فله کذا ) ، خوب این یکی از تقسیمات مربوط به عقود بود که خدمتتان عرض شد .
  مطلب دوم این است که ما دو جور عقد داریم ؛ جائزه و لازمه ، عقود جائزه آن عقودی هستند که طرفین می توانند آن را به هم بزنند ولی عقود لازمه عقودی هستند که طرفین نمی توانند آن را به هم بزنند إلّا ما خرج بالدلیل .
  عقود از نظر جواز و لزوم به چند قسم تقسیم می شوند ؛ اول عقود لازم من الطرفین ذاتاً مثل نکاح و بیع و صلح و اجاره ( البته اگر شرط ضمن عقد شود و یا در بیع خیاری لحاظ شود و یا در نکاح عیوبی در مرئه باشد اینها امور عارضی هستند که موجب به هم خوردن عقود لازم من الطرفین می شوند که بحثٌ آخر می باشند ) ، دوم عقود جائزةٌ من الطرفین ذاتاً مثل هبه که ذاتاً از عقود جائزة می باشد منتهی قد یصیر لازماً مثل هبه به ذی رحم و یا هبه معوضه که دیگر نمی تواند آنها را پس بگیرد .
 عقود لازمه گاهی لازم من أحد الطرفین نیز می باشد مثل رهن که در آن از طرف راهن که چیزی را در برابر دین گرو می گذارد عقد لازم است و نمی تواند آن را به هم بزند ولی از طرف مرتهن جایز می باشد ، خلاصه این تقسیمات عقود از نظر جائزه و لازمه بودن نیز بحث مهمی است که باید به آن توجه داشته باشیم .
  مطلب سوم این است که اصل در عقود لزوم می باشد یعنی بعد از ثبوت مشروعیت عقدی اگر ما در لزوم آن شک کنیم ( چه شک ما در شبهات حکمیه و چه در شبهات موضوعیه باشد ) أصل لزوم آن می باشد و فرق بین شبهات موضوعیه و حکمیه این است که در هر کجا که منشأ شک إجمال النص أو فقدان النص أو تعارض النَّصین باشد شبهه حکمیه می باشد و شبهات موضوعیه آن است که از جهت کبری همه چیز مشخص است منتهی منشأ شک اشتباه در مصادیق خارجیه می باشد ، بنابراین أصل در عقود لزوم می باشد .
 شیخ انصاری(ره) در چند جا این بحث ( أصل در عقود لزوم است ) را مطرح کرده ؛ یکی در همین بحثی که می خواهیم وارد آن بشویم ایشان فرموده اند معاطات لازم است زیرا أصل در عقود لزوم آنها می باشد و همچنین ایشان در اول بحث خیارات به طور مبسوط این بحث را مطرح کرده و فرموده أصل در عقود لزوم می باشد و در آنجا 4 معنی برای اصل ذکر کرده و یکی را انتخاب نموده و فرموده هذا حسنٌ ، و آن این است که از قواعد و أدله استفاده می شود که أصل در عقود لزوم می باشد و منظور از عقود لفظ نمی باشد بلکه مراد آن تعهّد است أعم از اینکه إنشاء به لفظ باشد یا إنشاء به فعل باشد .
  شیخ أعظم انصاری(ره) هم در اینجا و هم در اول خیارات 8 دلیل برای اینکه أصل در عقود لزوم است ذکر کرده است که ما بعدا آنها را مورد بررسی قرار خواهیم داد ، بنابراین یکی از بحث های مهم فقهی همین بحث ( أصل در عقود لزوم است ) می باشد .
  خوب و اما شهید اول در کتاب القواعد و الفوائد جلد 2 ص 242 این بحث را مطرح کرده و فرموده : « الأصل فی البیع اللزوم و کذا فی سائر العقود و یخرج عن الأصل فی مواضع لعللٍ خارجةٍ » ، و شهید ثانی نیز در مسالک جلد 1 ص 320 فرموده أصل در تمامی عقود لزوم است لعموم الأمر بوفاء بالعقود أی : « أوفوا بالعقود» ، شیخ طوسی نیز در خلاف جلد 2 ص 206 کتاب الإجارة مسئله 2 فرموده که أصل در عقود لزوم می باشد و صاحب مفتاح الکرامه نیز در جلد 7 ص 300 فرموده که أصل در عقود لزوم می باشد ، خلاصه این یک قاعده کلیه ای است که أصل در تمام عقود لزوم می باشد چه در شبهات حکمیه و چه در شبهات موضوعیه بنابراین در مانحن فیه نیز أصل در معاطات لزوم می باشد زیرا ما ثابت کردیم که معاطات بیع است و وقتی بیع باشد أصل در بیع لزوم است پس معاطات نیز لازم است البته أدله لزوم آن را بعداً خدمتتان عرض خواهیم کرد .
  شیخ انصاری (ره) در اول بحث خیارات فرموده این که ما می گوئیم أصل در بیع لزوم است مثل کلام علمای علم طبیعی می باشد که می گویند أصل در جسم إستدارة می باشد یعنی أصل این است که هر جسمی کروی شکل باشد و اگر جسمی مستدیر نباشد یقیناً یک مانع خارجی در آن تأثیر کرده که از آن شکل خارج شده ، بنابراین چنانچه در علم طبیعی أصل به آن معنی می باشد در علم فقه ما نیز أصل بر این است که عقود لازم می باشند .
  خوب حالا ما با توفیق پروردگار تبعاً للشیخ أعظم انصاری(ره) بحث می کنیم که معاطات لازم است ، در اینجا چند دلیل برای لزوم معاطات ذکر کرده اند ؛ اول استصحاب و بعد چند آیه من جمله آیة الوفاء و آیة التجارة و بعد أحادیثی مثل حدیث شرط و سلطنت و حلیّت ذکر کرده اند .
  قاعده این بود که وقتی که ما دلیل اجتهادی مثل قرآن و سنت داریم نباید سراغ أدله فقاهتی مثل استصحاب برویم زیرا دلیل اجتهادی براستصحاب یا ورود دارد و یا حکومت دارد اما شیخ و دیگر فقها در مانحن فیه ( إثبات لزوم معاطات ) ابتدا استصحاب را ذکر کرده اند که علتش این است که خواسته اند جمیع أدله را ذکر کرده باشند یعنی هم از جهت أدله اجتهادی و هم از جهت أدله فقاهتی و ما نیز از فردا با توفیق پروردگار در این أدله بحث خواهیم کرد ... .
 

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo