موضوع : فی موارد الرخصة فی الافطار

 

 

  (فصل) : وردت الرخصة فی إفطارشهر رمضان لأشخاص بل قد یجب : الأول والثانی : الشیخ والشیخة إذا تعذّر علیهما الصوم أو کان حرجاً و مشقّة فیجوز لهما الإفطار لکن یجب علیهما فی صورة المشقّة بل فی صورة التعذّر أیضاً التکفیر بدل کلِّ یوم بمدّ من طعام ، والأحوط مدّان و الأفضل کونهما من حنطة و الأقوی وجوب القضاء علیهما لو تمکّنا بعد ذلک .

 همانطور که می بینید صاحب عروة برای شیخ و شیخة دو تفصیل قائل شده است ؛ اول اینکه صوم برای آنها متعذِّر است یعنی اصلاً قدرت گرفتن روزه را ندارند و دوم اینکه قدرت بر صوم دارند ولی دچار مشقت و حرج می شوند که در این دو صورت فیجوزلهما الإفطار .

 خوب بحث مهمی که در اینجا وجود دارد این است که باید بینیم در شیخ و شیخة چه چیزی ملاک و میزان در جواز افطار و نگرفتن روزه می باشد آیا سنّ آنها ملاک است یا چیز دیگری ؟ البته با وجود این دو موضوع (تعذّر ، و مشقت و حرج ) در غیر از شیخ و شیخة هم افطار جایز است و روزه بر او واجب نیست لذا ما باید ببینیم که به چه دلیل شیخ و شیخة را ذکر کرده اند و چه خصوصیتی در آنها وجود دارد که موضوعیت پیدا کرده اند؟ صاحب جواهر اواخر جلد 17 از جواهر در بحث شیخ و شیخة می فرمایند که مراد از شیخ و شیخة کسانی هستند که به خاطر ضعف هاضمه باید زود به زود غذا بخورند که این با صوم نمی سازد ( زیرا صوم آن است که از طلوع فجر تا مغرب امساک کند) ، بعد ایشان می فرمایند که صاحب قاموس فرموده که 50 سال تا 80 سال ملاک است در حالی که این حرف صحیح نیست زیرا خیلی از افراد هستند که 50 یا 60 سال سن دارند و روزه می گیرند و هیچ مشکلی هم برای آنها بوجود نمی آید بنابراین سن خاصی میزان نیست بلکه معیار همان است که بیان شد (کسانی که به واسطه ضعف هاضمه باید زود به زود غذا بخورند ) واما علت اینکه شیخ و شیخة به طور خاص ذکر شده اند این است که شیخ و شیخة در روایات ما مورد سؤال قرار گرفته اند و نوعاً هم شیخ و شیخة دچار این ضعف هاضمه می شوند ، بنابراین ملاک سنّ نیست بلکه ملاک ضعف هاضمه می باشد چه شیخ و شیخه باشد و یا افراد دیگر باشند . اصل مطلب همین بود که به عرضتان رسید و موضوع برای ما روشن شد منتهی چند مطلب در اینجا وجود دارد که صاحب عروة بعد از روشن شدن معنی شیخ و شیخة بیان کرده اند ؛ اول اینکه بر اینها واجب است که کفاره بدهند ، خوب کفاره در آن جایی که قدرت داشت ولی حرج و مشقت شدید بود مسلّم است ولی آیا کسی که روزه برایش متعذِّر شده نیز باید کفاره بدهد؟ زیرا کفاره در جایی ثابت است که یک حکمی از طرف شارع آمده و مکلَّف نتوانسته آن را امتثال کند و یا عصیان کرده لذا شارع به جای آن کفاره را گذاشته است و اما آن کسانی که اصلا قدرت ندارند حکمی ندارند و چیزی بر آنها واجب نیست که در صورت عدم امتثال و یا عصیان بخواهند کفاره آن را بدهند ، منتهی صاحب عروة کفاره را در هر دو صورت(تعذز و مشقت) واجب می داند برخلاف بسیاری از محشین عروه مثل حضرت امام(ره) و آقای بروجردی و آقای خوئی و همچنین بنده که کفاره را فقط در صورت مشقت و حرج واجب می دانیم ، بنابراین یکی از مطالبی که باید درباره آن بحث کنیم همین است که آیا کفاره فقط به صورت مشقت اختصاص دارد یا اینکه اعم است وشامل صورت تعذّر هم می شود ؟ . مطلب دیگری که باید از آن بحث شود مقدار کفاره است که در بعضی از روایات ما یک مدّ ودر بعضی دیگر مدّین ذکر شده است .

  مطلب بعدی این است که در بعضی از روایات ما گفته شده ؛ مدّ من حنطة و در بعضی دیگر گفته شده ؛ مدّ من طعام(خوردنی) . مطلب دیگر که باید از آن بحث شود این است که صاحب عروة فرموده اند ؛ والأقوی وجوب القضاء علیهما لو تمکّنا بعد ذلک ، بنابراین ما درباره این چند مطلب باید بحث کنیم .

  خوب واما در مورد مطلب اول (آیا فدیة فقط در صورت مشقت و حرج واجب است یا شامل صورت تعذّر هم می شود؟) باید عرض کنیم که مشهور قائلند که در هر دو صورت باید کفاره بدهد البته این شهرت فتوایی است خلافاً للمفید والمرتضی و عده ای دیگر که گفته اند فقط در صورت مشقت وحرج کفاره ثابت است و در صورت تعذّر اصلا امر ندارد که بخواهد به خاطر عدم امتثالش کفاره بدهد که نظر بنده هم همین است . خوب واما دلیل مشهور که می گویند کفاره أعم است و شامل هر دو صورت می شود اخباری است که در باب 15 از ابواب من یصح منه الصوم ذکر شده اند ، که خبر 1 از این باب 15 این خبر است : « محمدبن یعقوب عن محمدبن یحیی عن أحمدبن محمد عن الحسن بن محبوب عن علاءبن رزین عن محمدبن مسلم قال : سمعت أباجعفر(ع) یقول : الشیخ الکبیر والذی به العطاش لاحرج علیهما أن یفطرا فی شهر رمضان ، و یتصدّق کلّ واحد منهما فی کلّ یوم بمدّ من طعام و لا قضاء علیهما ، فإن لم یقدرا فلا شیء علیهما » . خبر سندا صحیح است و مشهور به اطلاق این خبر تمسک کرده اند و گفته اند که اطلاقش شامل هر دوصورت (مشقت و تعذّر) می شود .

  خبر بعدی خبر 4 از همین باب 15 می باشد ، خبر این است : « و عن عدة من أصحابنا عن أحمدبن محمد عن علی بن الحکم عن عبدالملک بن عتبة الهاشمی قال : سألت أباالحسن(ع) عن الشیخ الکبیر و العجوز الکبیرة التی تضعف عن الصوم فی شهر رمضان؟ قال : تصدّق فی کلّ یوم بمدّ حنطة » . عبدالملک بن عتبه هاشمی توثیق نشده و ضعف خبر از جهت او می باشد و در این خبر نیز مشهور به اطلاق کلمه ؛ تضعف تمسک کرده اند و گفته اند که شامل هر دو صورت می شود .

  خبر بعدی که مشهور به آن استدلال کرده اند خبر 9 از همین باب 15 می باشد ، خبر این است : « محمدبن الحسن باسناده عن الحسین بن سعید عن محمدبن أبی عمیر عن حمّاد بن عثمان عن الحلبی عن أبی عبدالله(ع) قال : سألته عن رجل کبیر یضعف عن صوم شهر رمضان ؟ فقال : یتصدّق بما یجزی عنه طعام مسکین لکلّ یوم » . خبر سندا صحیح است و مثل خبر قبلی مشهور قائلند که اطلاق کلمه ؛ یضعف شامل هر دو صورت می شود . خوب واما حالا باید جواب استدلال مشهور را بدهیم ، آقای خوئی در مستندالعروه بحثی را در این رابطه مطرح کرده اند و فرموده اند که ضعف با عجز فرق دارد و در روایت گفته نشده ؛ یعجز عن الصوم بلکه گفته شده ؛ یضعف عن الصوم و معلوم است که ضعف در مقابل قوّت و عجز در مقابل قدرت می باشد لذا یضعف فقط دالّ بر مشقت و عدم قوّت می باشد و دیگر شامل تعذّر و عدم قدرت نمی شود بنابراین نمی توانیم به این سه خبر برای اعم از تعذّر و مشقت استدلال کنیم .

  واما خبر 10 از همین باب 15 این خبر است : « وباسناده عن سعدبن عبدالله عن محمدبن خالد الطیالسی عن ابراهیم بن أبی زیاد الکرخی قال : قلت لأبی عبدالله(ع) رجل شیخ لا یستطیع القیام إلی الخلاء(لضعفه به)ولا یمکنه الرکوع والسجود ؟ فقال : لیومیء برأسه إیماءً-إلی أن قال :- قلت : فالصیام ؟ قال : إذا کان فی ذلک الحد فقد وضع الله عنه ، فإن کانت له مقدرة فصدقه مدّ من طعام بدل کلّ یوم أحبّ إلیّ ، و إن لم یکن له یسار ذلک فلا شیء علیه » . در این خبر علاوه بر اینکه ضعیف است گفته شده ؛ أحبّ إلیّ که این جمله بر استحباب دلالت دارد ، بنابراین هیچکدام از این اخبار که تا به حالا خواندیم بر وجوب کفاره در هر دو صورت مشقت و تعذّر باهم دلالت ندارند لذا قدر متیقّن فقط وجوب کفاره در صورت مشقت و حرج می باشد دون صورت تعذّر ... .

 

 

 

  و الحمدلله رب العالمین اولاً و آخراً و صلی الله علی

  محمد و آله الطاهرین