درس خارج فقه آيت‌الله حسین نوری‌همدانی

موضوع : فی المفطرات – البقاء علی الجنابة

هشتمین از مفطرات صوم باقی ماندن بر جنابت عمداً تا طلوع فجر می باشد منتهی در عروة گفته شده که این در ماه رمضان و یا قضای ماه رمضان است و فعلاً همین دو جا مورد بحث می باشد اما در واجب غیر ماه رمضان و یا در روزه های مستحبی ایشان فرموده اند که اشکالی ندارد و شرط نمی باشد و این مسئله یکی از مختصات امامیه می باشد خلافاً للعامة .

ابتدا اقوال موجود در مسئله را عرض می کنیم تا هم مسئله روشن شود و هم معلوم شود که این مسئله از مختصات فقه امامیه می باشد ، شیخ طوسی در ص 222 از جلد 2 خلاف طبع جدید در مسئله 87 می فرمایند : « من تعمد البقاء علی الجنابة إلی طلوع الفجر أو نام بعد انتباهتین و بقی إلی الطلوع الفجر نائماً کان علیه القضاء و الکفارة معاً و خالف الجمیع الفقهاء فی ذلک ، دلیلنا : إجماع الفرقه و اخبارهم و طریقة الاحتیاط ذلک ، لأنه متی قضی و کفر فقد برئت ذمته بیقین ، و إذا لم یفعل ففیه خلاف » و در مسئله بعد هم ایشان فرموده اند : « إذا أجنب فی اول اللیل و نام عازماً علی أن یقوم فی اللیل و یغتسل فبقی نائماً إلی طلوع الفجر لم یلزمه شئ بلا خلاف ، و إن انتبه دفعة ثم نام و بقی إلی طلوع الفجر کان علیه القضاء بلا کفارة و إن انتبه دفعتین کان علیه القضاء و الکفارة علی ما قلناه ، و خالف جمیع الفقهاء فی ذلک ، دلیلنا : ماقدمناه » .

علامه در ص 26 تا ص 28 و همچنین در ص 69 از جلد 6 تذکره طبع جدید فرموده است که ما امامیه قائلیم که اگر کسی عمداً برجنابت باقی باشد تا اذان صبح روزه اش باطل است و بعد ایشان می فرمایند که سنی ها در این مسئله با ما مخالفت کرده اند و گفته اند لایفسد الصوم للآیة (بقره آیه187) و روایاتی که دارند و آیه این است : « فالآن باشروهن وابتغوا ما کتب الله لکم و کلوا واشربوا حتی یتبین لکم الخیط الأبیض من الخیط الأسود من الفجر » عامه به این آیه این طور استدلال می کنند که ابتدا شارع مقدس فرمود که در شبهای ماه رمضان آمیزش با زنان جایز نیست بعداً آیه نازل شد فالآن باشروهن یعنی خداوند این حکم را برداشت و شما همیشه در فکر این باشید که ماکتب الله لکم را بدست بیاورید وکلوا واشربوا حتی یتبیُّن لکم الخیط الأبیض من الخیط الأسود من الفجر ، یعنی همانطوری که اکل و شرب تا طلوع فجر جایز است آمیزش با زنان هم جایز است و حتی یتبیُّن لکم به هر سه تای آنها بر می گردد و لازمه این مطلب این است که شخص می تواند جنباً داخل صبح شود ، این آیه ای بود که جمهور به آن استدلال کرده اند .

دوم چیزی که جمهور به آن استدلال کرده اند روایاتی است که در این زمینه دارند من جمله روایتی که از عائشه نقل کرده اند که در آن عائشه گفته است پیغمبر (ص) با نسوة خودش آمیزش می کرد و غسل نمی کرد و روزه هم می گرفت و بعداً در روز غسل می کرد ، خوب جمهور از قول عائشه استفاده کرده اند که بقاء بر جنابت تا طلوع فجر اشکالی ندارد .

خوب علامه در جواب آنها گفته است ؛ اولاً اما آیه دلالت ندارد زیرا این جمله حتی یتبیُّن لکم به کلوا و اشربوا برمی گردد نه به باشروهنُّ زیرا ذیل آیه به أقرب خودش یعنی کلوا و اشربوا بر می گردد نه باشروهنُّ ، ثانیاً حدیث عایشه را ما قبول نداریم زیرا نماز شب بر پیغمبر(ص) واجب بوده فلذا نمی شود که ایشان اگر در اول شب جنب شده باشند تا اذان صبح برجنابت باقی بوده باشند و غسل نکرده باشند . خوب علامه در ص 72 تا ص 75 از جلد 9 منتهی باز متعرض به همین مطلب شده است .

ظاهراً در میان ما مخالفی وجود ندارد فلذا صاحب جواهر در ص 103 از جلد 17 جواهر می فرمایند که درباره این مطلب هم اجتماعات ما در حد تواتر است و هم می توانیم بگوئیم که روایات ما هم در حد تواتر است .

علامه در ص 275 از جلد 3 مختلف طبع جدید در مسئله 28 می فرمایند که همه فقهای ما باقی ماندن برجنابت تا اذان صبح را مبطل صوم می دانند منتهی بعضی ها قائلند که فقط کفاره دارد ولی بعضی ها قائلند که هم قضا و هم کفاره دارد .

خوب حالا می رویم سراغ روایات ، بنده روایاتی را که در این رابطه وجود دارد به شش دسته تقسیم کرده ام تا بعداً برسیم به ذکر روایات معارض ، طایفه اول مایدل علی بطلان الصوم فی خصوص من ترک الغسل متعمداً می باشند که خبر 2 از باب 16 از ابواب مایمسک عنه الصائم که در ص 43 از جلد 7 وسائل 20 جلدی واقع شده است بر این مطلب دلالت دارد ، خبر این است : « محمدبن الحسن باسناده عن الحسین بن سعید ، عن محمدبن أبی عمیر ، عن ابراهیم بن عبدالحمید ، عن أبی بصیر ، عن أبی عبدالله (ع) فی رجل أجنب فی شهر رمضان باللیل ثم ترک الغسل متعمداً حتی أصبح ، قال : یعتق رقبة أو یصوم شهرین متتابعین ، أو یطعم ستین مسکیناً ، قال : و قال : إنه حقیق أن لا أراه یدرکه أبدا ً» . خبر صحیحه می باشد و قبلاً هم عرض کرده ایم که اسناد شیخ به حسین بن سعید صحیح می باشد و دلالت روایت برمانحن فیه و همچنین بر وجوب کفارة روشن و مشخص است .

طایفه دوم مایدل علی بطلانه إذا نام المجنب متعمداً حتی یطلع الفجر می باشند که خبر 1 از باب 16 از ابواب مایمسک عنه الصائم بر این مطلب دلالت می کند ، خبر این است : « محمدبن یعقوب ، عن علی بن ابراهیم ، عن أبیه و عن محمدبن یحیی عن أحمد بن محمد جمیعاً ، عن ابن أبی عمیر ، عن حماد ، عن الحلبی ، عن أبی عبدالله(ع) أنه قال فی رجل احتلم اول اللیل ، أو أصاب من أهله ثم نام متعمداً فی شهر رمضان حتی أصبح ، قال : یتم صومه ذلک ثم یقضه إذا أفطر من شهر رمضان و یستغفر ربه » . دو سند در این روایت ذکر شده یعنی کلینی از دو نفر از استادانش نقل می کند و روایت صحیحه می باشد ، خوب همین طور که می بینید در روایت گفته شده نام متعمداً فی شهر رمضان حتی أصبح و دلالت روایت کاملاً روشن و واضح است .

خبر دیگری که جزء این طایفه است خبر 4 از باب 15 از ابواب مایمسک عنه الصائم می باشد ، خبر این است : « و عنه ، عن أحمدبن محمد- یعنی : أبی نصر – عن أبی الحسن (ع) قال : سألته عن رجل أصاب من أهله فی شهر رمضان أو أصابته ثم ینام حتی یصبح متعمداً ؟ قال : یتم ذلک الیوم و علیه قضاؤه » . عنه یعنی شیخ طوسی باسناده و سند روایت هم صحیح می باشد و این خبر هم مثل خبر قبلی می گوید که روز را باید تمام کند و بعداً قضای آن روز را بجا بیاورد .

اما طایفه سوم مایدل علی البطلان فی من أجنب باللیل فلم یغتسل حتی یصبح می باشد که خبر 3 از باب 16 از ابواب مایمسک عنه الصائم بر این مطلب دلالت دارد ، خبر این است : « و باسناده عن محمدبن الحسن الصفار ، عن محمدبن عیسی ، عن سلیمان بن جعفر المروزی ، عن الفقیه (ع) قال : إذا أجنب الرجل فی شهر رمضان بلیل و لایغتسل حتی یصبح فعلیه صوم شهرین متتابعین مع صوم ذلک الیوم ، و لایدرک فضل یومه » . روایت سنداً صحیح است ولی برخلاف روایاتی که در دو طایفه قبلی ذکر شده بود دیگر کلمه نام و متعمداً در آن ذکر نشده است ضمن اینکه این روایت دلالت دارد بر اینکه اگر این کار را بکند باید هم قضا کند و هم کفاره بدهد .

اما طایفه چهارم دال است بر بطلان بالنسبه به کسی که خواب برود حتی أصبح ، یعنی در اینجا هم گفته شده که اگر خواب برود که خبر 4 از باب 16 از ابواب مایمسک عنه الصائم بر این مطلب دلالت دارد ، خبر ان است : « و عنه عن إبراهیم بن هاشم ، عن عبدالرحمن بن حماد ، عن ابراهیم بن عبدالحمید ، عن بعض موالیه قال : سألته عن احتلام الصائم ؟ قال : فقال : إذا احتلم نهاراً فی شهر رمضان (فلا ینم) حتی یغتسل ، و إن أجنب لیلاً فی شهر رمضان فلا ینام إلا ساعة حتی یغتسل ، فمن أجنب فی شهر رمضان فنام حتی یصبح فعلیه عتق رقبة ، أو إطعام ستین مسکیناً ، و قضاء ذلک الیوم ، و یتم صیامه و لن یدرکه أبداً » . این خبر ضعیف می باشد چون اولاً عبدالرحمن بن حماد توثیق نشده و ثانیاً مرسل به ابهام واسطه می باشد و ثالثاً مضمره می باشد و این خبر چند مطلب را بیان می کند اولاً اینکه اگر کسی در روز ماه رمضان محتلم شد مکروه است که بخوابد و ثانیاً اینکه اگر در شب ماه رمضان جنب شود می تواند به قصد اینکه بیدار شود بخوابد و ثالثاً اگر کسی در شب ماه رمضان جنب شد و بدون قصد بیدار شدن تا صبح خوابید باید آن روز را قضاء کند و کفاره هم بدهد که همین مطلب سوم مورد بحث ما می باشد .

خبر دیگری که جزء طایفه چهارم است خبر 1 از باب 15 از ابواب مایمسک عنه الصائم می باشد ، خبر این است : « محمدبن الحسن باسناده عن الحسین بن سعید ، عن حمادبن عیسی و فضالة ابن أیوب جمیعاً ، عن معاویة بن عمار قال : قلت لأبی عبدالله (ع) الرجل یجنب فی اول اللیل ثم ینام حتی یصبح فی شهر رمضان ؟ قال : لیس علیه شئ ، قلت فإنه استیقظ ثم نام حتی أصبح ؟ قال : فلیقض ذلک الیوم عقوبة » . خبر سنداً صحیح می باشد و دلالت دارد بر اینکه خواب اول اشکالی ندارد ولی خواب دوم قضا دارد و خواب سوم هم قضا و هم کفاره دارد .

خبر بعدی خبر 3 از باب 15 از ابواب مایمسک عنه الصائم می باشد ، خبر این است :« و عنه ، عن فضالة ، عن العلاء ، عن محمدبن مسلم ، عن أحدهما (ع) قال : سألته عن الرجل تصیبه الجنابة فی شهر رمضان ثم ینام قبل أن یغتسل ؟ قال : یتم صومه و یقضی ذلک الیوم إلا أن یطلع الفجر ، فإن انتظر ماءً یسخن أو یستقی فطلع الفجر فلا یقضی یومه » . این خبر هم سنداً صحیح می باشد ، این روایت را باید حمل کنیم بر کسی که خوابیده و قصد غسل کردن هم نداشته نه کسی که خوابیده ولی قصد داشته که بیدار شود و غسل کند البته در آخر روایت آمده است که اگر شخصی بیدار شد منتهی باید آب را از چاه بکشد و یا باید صبرکند تا اینکه آب گرم شود در این صورت اگر وقتی که در حال صبرکردن است وقت غسل کردن گذشت دیگر لازم نیست غسل کند بلکه باید تیمم کند .

آخرین خبر از طایفه چهارم خبر 5 از باب 15 از ابواب مایمسک عنه الصائم می باشد ، خبر این است : « و عنه ، عن عثمان بن عیسی ، عن سماعة بن مهران قال : سألته عن رجل أصابته جنابة فی جوف اللیل فی رمضان ، فنام و قد علم بها و لم یستیقظ حتی یدرکه الفجر ؟ فقال : علیه أن یتم صومه و یقضی یوماً آخر...الحدیث » . این روایت هم باید محمول باشد بر کسی که قصد غسل کردن نداشته و خوابیده تا صبح شده که البته بعداً درباره روایاتی که دلالت دارند بر خوابیدن دفعه اول و دوم و سوم بحث خواهیم کرد .

اما طایفه پنجم اخباری هستند که دلالت دارند بر اینکه اگر کسی فراموش کرد که جنب است و چند روز هم گذشت باید روزه هایی که نگرفته را قضا کند و این اخبار به طریق اولی برمانحن فیه دلالت می کنند زیرا اگر کسی عمداً غسل نکند به طریق اولی باید قضا کند که خبر 1 از باب 17 از ابواب مایمسک عنه الصائم بر این مطلب دلالت دارد .

طایفه ششم مربوط به قضای ماه رمضان است که بعداً درباره آن بحث خواهیم کرد که اگر کسی در قضای ماه رمضان هم عمداً غسل نکند و باقی بر جنابت باشد تا طلوع فجر روزه اش باطل است . خوب این اخباری بود که درباره مسئله مورد بحث ما وجود داشت که ما طبق دسته بندی خودمان آنها را بیان کردیم. ...