درس خارج فقه آيت‌الله حسین نوری‌همدانی

موضوع : فی تعریف الصوم

صاحب عروة کتاب الصوم را در 15 فصل تدوین کرده است که إن شاء الله از این به بعد بحثمان را از ابتدای کتاب الصوم وبه همان ترتیبی که صاحب عروة مسائل را مطرح کرده اند ادامه می دهیم.

کتاب الصوم: وهو الإمساک عما یأتی من المفطرات بقصد القربة : روزه یعنی امساک وخود داری از مفطراتی که بعداً خواهد آمد منتهی به شرط قصد قربت.

روزه در بین متشرعه یک چیز معروف ومشهوری می باشد فلذا ما نباید خیلی در تعریف روزه وقت صرف کنیم چون این تعریفها تعریف حقیقی نمی باشند بلکه تصویری است از آن چیزی که در ذهن متشرعه می باشدودر خارج محقق است،.در قاموس هم صوم را به امساک تفسیر کرده ولی در شرایع گفته وهو الکف عن المفطرات یعنی کف از مفطرات ، در اینجا می توان گفت که امساک یک معنی عدمی دارد ولی کف یک معنی وجودی دارد، کف یعنی اینکه انسان به یک چیزی میل پیداکند وبعد جلوی میل خودش را بگیرد وکف نفس بکند ، خلاصه هر چه که باشد چه کف وچه امساک اشاره است به آن چیزی که در بین متشرعه معمول است و در ذهن آنها روشن ومشخص است فلذا مثلاً کلمه یوم را ندارد در حالی که امساک باید در یوم باشد تا معنی روزه محقق شود.

صاحب عروة ابتدا اقسام صوم را ذکر کرده وفرموده : وینقسم إلی الواجب والمندوب و الحرام و المکروه بمعنی قلة الثواب وبعد روزه واجب را ایشان به هشت مورد تقسیم کرده اند ، والواجب منه ثمانیة : صوم شهر رمضان ، وصوم القضاء وصوم الکفارة علی کثرتها ، وصوم بدل الهدي فی الحج : هدی یعنی قربانی کردن خداوند متعال در قرآن کریم درباره صوم بدل از هدی در آیه 196 از سوره بقره فرموده : فمن تمتع بالعمرة إلی الحج فمااستیسر من الهدی فمن لم یجد فصیام ثلاثة أیامٍ فی الحج وسبعةً إذا رجعتم تلک عشرة کاملة : هر کس با ختم عمره حج تمتع را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسر است باید ذبح کند وهر که نیافت ، سه روز در ایام حج و هفت روز هنگامی که باز می گردد روزه بدارد که کلاً می شود ده روز کامل. بنابراین یکی از روزه های واجب برای کسی می باشد که در حج قربانی پیدا نکرده که در این صورت واجب است که 10 روز بدل از قربانی روزه بگیرد.

وصوم النذر والعهد والیمین وصوم الإجارة : که اینها مشخص هستند . ونحوها کالمشروط فی ضمن العقد : مثلاً کسی کتابی را به شما می فروشد و در ضمن عقد بیع شرط می کند که 2 روز هم باید روزه بگیری، که شرطش درست است و طبق آیه المؤمنون عند شروط هم روزه آن دو روز بر شما واجب است .

و صوم الثالث من أیام الإعتکاف : کسی که معتکف می شود روزه روز اول و دوم برایش استحباب دارد ولی روزه روز سوم برایش واجب می باشد .

وصوم الولد الأکبر عن أحد ابویه: روزه پدر و مادر که در زمان حیاتشان از آنها فوت شده قضایش بر پسر بزرگتر واجب است علی تفصیل یأتی فی محله من جمله اینکه مثلاً پدر ومادر عامداً وطغیاناً روزه خواری نکرده باشند که در این صورت بر ولد اکبر واجب نیست بلکه مثلاً به دلیل تنبلی وغفلت روزه نگرفته اند.

صاحب عروة صوم واجب را 8 تا شمرده ولی علامه در تذکره 6 تا شمرده که این حصرها اجتهادی واعتباری هستند که بستگی به اجتهاد هر شخص دارد مثلاً در اینجا صاحب عروة صوم ولد اکبر را واجب دانسته ولی علامه در تذکره آن را جزء صومهای واجب نشمرده .

صاحب جواهر در ابتدای کتاب الصوم در جواهر درباره صوم فرموده اند : هو الذی من أشرف الطاعات وأفضل القربات وبعد هفت مطلب درباره خاصیت صوم ذکر کرده اند من جمله اینکه : و لو لم یکن فیه إلا الارتقاء من حطیط النفس البهیمیة إلی ذروة الشبه بالملائکة : که نفس بهیمیه آن نفسی است که به خوردن وآشامیدن و آمیزش و امثال اینها میل دارد، فلذا شارع مقدس خواسته که نفس انسان را از آن خواسته های بهیمیه ترقی بدهد که تشبه به ملائکه پیدا کند چون ملائکه خورد و خوراک ندارند و در یک افق بالاتری مشغول عبادت پروردگار هستند .

صاحب جواهر بعد از ذکر مطالب هفتگانه أخباری که درباره فضیلت روزه هستند ذکر کرده من جمله این روایت که : الصوم لی وأنا أجزی به خداوند متعال فرموده است که روزه برای من است و خودم پاداشش را می دهم ، البته پاداش همه عبادت ها را پروردگار متعال می دهد منتهی در اینجا که صوم را به طور خاص ذکر کرده برای این است که صوم با یک امر قلبی ارتباط دارد یعنی بیشتر امر صوم مرتبط با باطن و نیت شخص می باشد وهیچ عبادتی مانند صوم ارتباط با امر قلبی ندارد مثلاً ممکن است انسان نماز بخواند و حج بجا بیاورد و زکات بدهد ولی تمام آنها همراه با ریا و برای غیر خدا باشد .

مطالب و روایاتی که صاحب جواهر فضیلت و عظمت صوم را ذکر کرده تماماً در کتاب وسائل الشیعه باب اول از ابواب صوم مندوب ص289 از جلد 7 وسائل 20 جلدی ذکر شده که حدوداً 43 خبر صاحب وسائل در این باب درباره فضیلت و عظمت روزه ذکر کرده.

بنده یک خبر در رابطه با همین مسئله از وسائل برایتان می خوانم که صاحب جواهر هم آن را در جواهر ذکر کرده و آن خبر چهارم از باب اول از ابواب احکام شهر رمضان می باشد که در ص172 از جلد 7 وسائل 20 جلدی ذکر شده، خبر این است : « وباسناده : شیخ صدوق عن الحسن بن علی بن أبی طالب علیهما السلام أنه قال : جاء نفر من الیهود إلی رسول الله (صلی الله علیه وآله) فسأله أعلمهم عن مسائل، فکان فیما سأله أنه قال له : لأی شیء فرض الله الصوم علی امتک بالنهار ثلاثین یوماً ، و فرض الله علی الاهم اکثر من ذلک؟ فقال النبی(صلی الله علیه وآله) : إن آدم لما أکل من الشجرة بقي فی بطنه ثلاثین یوما ففرض الله علی ذریته ثلاثین یوما الجوع والعطش، والذی یأکلونه بالیل تفضل من الله علیهم ، وکذلک کان علی آدم ، ففرض الله ذلک علی امتی ،ثم تلا هذه الآیة :« کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون أیاما معدودات» قال الیهودی: صدقت یا محمد فما جزاء من صامها؟قال: فقال النبی(صلی الله علیه وآله) : ما من مؤمن یصوم شهر رمضان احتسابا إلا أوجب الله تبارک وتعالی له سبع خصال: أولها یذوب الحرام فی جسده، والثانیة یقرب من رحمة الله عزوجل ، والثالثة یکون قد کفر خطیئة آدم أبیه ، والرابعة یهون الله علیه سکرات الموت ، والخامسة أمان من الجوع والعطش یوم القیامة ، والسادسة یعطیه الله برآءة من النار ، والسابعة یطعمه الله من طیبات الجنة، قال صدقت یا محمد » .

خوب صاحب عروة بعد از اینکه روزه را معنی کرده چند مطلب ذکر کرده من جمله اینکه : و وجوبه فی شهر رمضان من ضروریات الدین ومنکره مرتد یجب قتله ، ومن أفطر فیه لا مستحلاً عالماً عامداً یعزر بخمسة وعشرین سوطاً : درباره تعزیر روزه خوار بحث بسیار است، اولاً اکثر محشین عروة من جمله امام رضوان الله علیه در اینجا گفته اند که این روایت اختصاص به جماع دارد نه مطلق مفطرات ولی خود صاحب عروة قائل به این است که روایت مربوط به مطلق مفطرات می باشد وثانیاً سند روایت را ضعیف می دانند. قاعد اقتضاء بر این مطلب دارد که اگر کسی مرتکب گناه شد حاکم شرع هر چقدر که صلاح بداند آن شخص را تعزیر می کند واصلاً فرق بین حد وتعزیر همین است چرا که حد مقدار و اندازه اش به طور مشخص و معین ذکر شد أما تعزیر مطابق مصلحت حاکم می باشد. مدرک صاحب عروة یک روایتی است که در وسائل ذکر شده که إن شاء الله فردا درباره آن بحث می کنیم.