< فهرست دروس

درس خارج فقه آیت الله نوری

کتاب الجهاد

87/12/21

بسم الله الرحمن الرحیم

 موضوع: نهج البلاغه
 
 با توفيق پروردگار متعال بحث درباره اصول و مباني حکومت علوي و آنچه از نهج البلاغه و از کتب درباره حضرت امير نوشتند مورد بحث ماست. عرض کرديم که اولين خصيصه، حق مداري است و توجه به خدا و اخلاص است. دوم دقت زياد درباره بيت المال از لحاظ حراست و حفاظت و صرف در مورد خودش. سوم که مورد بحث اخير بود مربوط به زهد است. زهد يک بعد روحي و قلبي دارد و يک بعد عملي. تنها ساده زيستي زهد نيست. بلکه زهد اول به قلب مربوط است. وجود انسان و افق زندگي او طوري باشد که انسان توجه به خداوند داشته باشد. و امکاناتي هم در اختيار دارد. و براي جلب خشنودي خداوند و رضاي او انسان از لذات و تمتعات و امکاناتي که در اختيار دارد صرف نظر کند. به خاطر خدا و آنها را در مواردي که خشنودي پروردگار را جلب مي کند خرج کند. آنچه در اختيار است به عنوان آلات و ابزاري است براي صرف در راه هايي که باعث رضايت خداوند است.
 در خطبه 200 عرض کرديم که حضرت امير فرمودند <إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى فَرَضَ عَلَى أَئِمَّةِ الْعَدْلِ أَنْ يُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النَّاسِ> خداوند واجب کرده بر پيشوايان حق که وضع زندگي خودشان را هم طراز ضعيف ترين افراد قرار دهند. در سطح مملکت، افراد فراواني وجود دارد. دقت شود که آن کسي که از همه ضعيف تر و ناتوان تر است، بايد ائمه حق زندگي خودشان را هم سطح زندگي چنين افرادي قرار دهند. مطالب زيادي درباره زهد حضرت امير وجود دارد که حالا مقدمتاً چند مورد را براي نمونه عرض مي کنيم.
  در بحار جلد 40 صفحه 335 <وَ خَرَجَ يَوْماً إِلَى السُّوقِ> حضرت امير روزي به بازار آمدند <وَ مَعَهُ سَيْفُهُ لِيَبِيعَهُ> مي خواستند شمشير خودشان را بفروشند. حضرت امير با اينکه مالک و حاکم حجاز و عراق و قسمتي از ايران و سوريه که الان هر کدام براي خودشان يک سرزميني است بودند. در زمان ابوبکر و عمر و عثمان خيلي از جاها را اسلام فتح کرد و جزء قلمرو وسيع اسلام شد. حضرت امير تقريبا 25 سال خانه نشين بودند و در اين 25 سال مسلمان ها خيلي از جاها را فتح کرد. ايران را فتح کردند عراق و حجاز و سوريه که بسياري از آن جزء روم محسوب مي شد. حضرت حاکم همه اينها بودند و بيت المال هم در اختيارشان بود اما هيچ گاه از بيت المال ارتزاق نمي کردند. در مدينه زماني که فرصت داشتند بيل زدند و کار کردند و زحمت کشيدند و مزرعه اي به وجود آوردند که به آن "ينبُع" مي گفتند و از آنجا مخارج خود را به دست مي آوردند و از بيت المال ارتزاق نمي کردند. حالا از آنجا نرسيده، به همين دليل مي خواستند شمشير خودشان را بفروشند. حضرت امير روزي به بازار آمدند <فَقَالَ مَنْ يَشْتَرِي مِنِّي هَذَا السَّيْفَ> چه کسي از من اين شمشير را مي خرد؟ <فَوَ الَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ> سوگند به پروردگاري که دانه را در دل زمين شکافت <لَطَالَ مَا كَشَفْتُ بِهِ الْكَرْبَ عَنْ وَجْهِ رَسُولِ اللَّهِ صلوات الله عليه> مدت هاي طولاني من با اين شمشير غم و اندوه را از چهره پيغمبر زدوده ام. يعني اين شمشير در جنگ ها در دست من بوده <وَ لَوْ كَانَ عِنْدِي ثمن إِزَارٍ لَمَا بِعْتُهُ> اگر به اندازه خريدن يک شلوار پول داشتم اين شمشير را نمي فروختم.
  در همين جلد 40 صفحه 325 <كَانَ عَلِيٌّ ع لَا يَأْكُلُ مِمَّا هُنَا حَتَّى يُؤْتَى بِهِ مِنْ ثَمَّ يَعْنِي الْحِجَازَ> حضرت امير از آنچه در اختيار داشتند در عراق و کوفه نمي خوردند تا اينکه از مزرعه اي که در حجاز به نام ينبع داشتند چيزي برسد و مصرف کنند. در همين جلد صفحه 325. <الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ قَالَ عَلِيٌّ ع دَخَلْتُ بِلَادَكُمْ بِأَشْمَالِي هَذِهِ> من داخل اين شهر شدم با اين لباسي که در تن دارم <وَ رِحْلَتِي وَ رَاحِلَتِي> رحلة آن اندازه که مسافر همراه دارد مانند قاشقي، ليواني و مانند اينها و راحله هم آن مرکب. با همين ها فقط وارد شهر کوفه شدم <هَا هِيَ فَإِنْ أَنَا خَرَجْتُ مِنْ بِلَادِكُمْ بِغَيْرِ مَا دَخَلْتُ فَإِنَّنِي مِنَ الْخَائِنِينَ> يک روزي اگر بخواهم صرف نظر کنم از حکومت و از اين شهر بيرون بروم اگر غير از اين موارد چيزي به همراه داشتم خيانت کرده ام. در همين صفحه است که <تَرَصَّدَ غَدَاءَهُ عَمْرُو بْنُ حُرَيْثٍ> عمر وبن حريث خواست بفهمد حضرت امير صبحانه چه مي خواهد بخورد <فَأَتَتْ فِضَّةُ بِجِرَابٍ> فضه رفت يک انباني آورد <مَخْتُومٍ> ولي مهر بر سر آن زده شده بود <فَأَخْرَجَ مِنْهُ خُبْزاً مُتَغَيِّراً خَشِناً> يک تکه نان متغير و بسيار خشن حضرت امير از آن انبان آوردند بيرون. عمرو رو کرد به فضه <فَقَالَ عَمْرٌو يَا فِضَّةُ لَوْ نَخَلْتِ هَذَا الدَّقِيقَ وَ طَيَّبْتِيهِ> اگر اين آرد را شما غربال کنيد، اين نان نرم تر مي شود. <قَالَتْ كُنْتُ أَفْعَلُ فَنَهَانِي> فضه گفت من اين کار را مي کردم حضرت امير جلوگيري کردند <وَ كُنْتُ أَضَعُ فِي جِرَابِهِ طَعَاماً طَيِّباً> من گاهي در آن انبان غذاي پاکيزه مي گذاشتم <فَخَتَمَ جِرَابَهُ> و حضرت مهر زدند به آن انبان که کسي چيزي داخل نکند که نرم و ملايم شود. <ثُمَّ إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع فَتَّهُ فِي قَصْعَةٍ> حضرت نان را تکه تکه کردند در ميان کاسه اي <وَ صَبَّ عَلَيْهِ الْمَاءَ> ومقداري آب رويش ريخت <ثُمَّ ذَرَّ عَلَيْهِ الْمِلْحَ> و مقداري نمک روي آن ريختند <وَ حَسَرَ عَنْ ذِرَاعِهِ> و آستين زدند بالا و آن را ميل کردد. <فَلَمَّا فَرَغَ قَالَ يَا عَمْرُو> وقتي که تمام کردند و به عمر بن حريث فرمودند <لَقَدْ حَانَتْ هَذِهِ وَ مَدَّ يَدَهُ إِلَى مَحَاسِنِهِ وَ خَسِرَتْ هَذِهِ إِنْ أُدْخِلُهَا النَّارَ مِنْ أَجْلِ الطَّعَامِ> دست زدند به محاسنشان و گفتند اگر من اين محاسن را به واسطه غذا وارد آتش جهنم کنم به اين محاسن خودم زيان وارد کرده ام. و اين کافيست براي من. <وَ هَذَا يُجْزِينِي> < وَ رَآهُ عَدِيُّ بْنُ حَاتِمٍ>. عدي پسر حاتم، حاتم که قبل از پيغمبر از دنيا رفته بود ولي عدي آمد و مسلمان شد و از اصحاب خاص امير المؤمنين بود. <وَ بَيْنَ يَدَيْهِ شَنَّةٌ> ديد که بين حضرت امير المؤمنين يک مشک کوچک کهنه <شنه> است. <فِيهَا قَرَاحُ مَاءٍ> آب خالصي است <وَ كَسَرَاتٌ مِنْ خُبْزِ شَعِيرٍوَ مِلْحٌ> و تکه اي از نان <فَقَالَ إِنِّي لَا أَرَى لَكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ لَتَظَلُّ نَهَارَكَ طَاوِياً مُجَاهِداً وَ بِاللَّيْلِ سَاهِراً مُكَابِداً> اين جور چرا مي بينيم روزها که روزه هستي و به مجاهده مشغولي شبها هم بيداري و مشغول عبادت <ثُمَّ يَكُونُ هَذَا فَطُورَكَ> فطور شما اين باشد؟! <فَقَالَ عَلِّلِ النَّفْسَ بِالْقُنُوعِ وَ إِلَّا طَلَبَتْ مِنْكَ فَوْقَ مَا يَكْفِيهَا> حضرت فرمودند که روح و نفس خود را به قناعت عادت بده و الا بيش از اينکه او را کافي باشد از تو مطالبه مي کند. در همين جلد 40 بحار صفحه 323 <عَنِ الْحَارِثِ عَنْ عَلِيٍّ قَالَ مَا كَانَ لَيْلَةَ أُهْدِيَ لِي فَاطِمَةُ ع شَيْ‌ءٌ يُنَامُ عَلَيْهِ إِلَّا جِلْدُ كَبْشٍ> آن شبي که فاطمه را آوردند حضرت امير المؤمنين چيزي که رويش بخوابند نبود مگر پوست کبش.
  اينها مقدمه بود که خيلي زياد است که در همين جلد 40 خودتان مطالعه فرماييد. چيزي که مي خواهم عرض کنم از نهج البلاغه است از کلمات قصار شماره 74 طبق شماره گذاري فيض الاسلام <وَ مِنْ خَبَرِ ضِرَارِ بْنِ ضَمْرَةَ الضِّبَابِيِّ> ضرار نامي پسر ضمره هر دو با <ضاد> است. ضمره ضبابي _نام قبيله است_. اين شخصي از اصحاب خالص حضرت امير المؤمنين بود. معاويه بعد از اينکه حضرت امير شهيد شدند سعي مي کرد که اصحاب امير المؤمنين را به يک عنواني به شام جلب کند و مي خواست که اشخاصي از کوفه و شام به عراق بيايند و مطالبي مي گفتند و تملق و چاپلوسي مي کردند و مردم را جمع مي کردند تا سلطنت معاويه را تحکيم کنند که امير المؤمنين اين طور و اين چنين بوده. نماز نمي خواند و به اين دليل بوده که معاويه با حضرت مبارزه مي کرده. گاهي در اينها افرادي از اصحاب خلّص بودند آنها آمدند و از حضرت تعريف و تمجيد مي کردند. اين ضرار از آن افراد است ضرار بن ضمره ضبابي آمد پيش معاويه <عِنْدَ دُخُولِهِ عَلَى مُعَاوِيَةَ وَ مَسْأَلَتِهِ لَهُ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ > معاويه از او سؤال کرد که امير المؤمنين را براي من توصيف کن. اول معذرت خواست که از من صرف نظر کن ولي معاويه قبول نکرد. ما اول عبارت نهج البلاغه را مي خوانيم. بعد در شروح مطالب فراواني هست. اين طور گفت <قَالَ فَأَشْهَدُ لَقَدْ رَأَيْتُهُ فِي بَعْضِ مَوَاقِفِهِ> گفت من شهادت مي دهم که ديدم امير المؤمنين <وَ قَدْ أَرْخَى اللَّيْلُ سُدُولَهُ> شب پرده هاي خود را آويخته بود (يعني تاريک شده بود) <وَ هُوَ قَائِمٌ فِي مِحْرَابِهِ> حضرت امير در محراب ايستاده بودند <قَابِضٌ عَلَى لِحْيَتِهِ> و محاسن خود را در دست گرفته بودند <يَتَمَلْمَلُ تَمَلْمُلَ السَّلِيمِ> مانند مار گزيده به خود مي پيچيد (سليم) به مار گزيده مي گويند. عرب گاهي يک اسم را براي تفأل مي گذارد. مار گزيده نزديک است که بميرد اما بهش (سليم) مي گويند که تا آن خطر از بين برود و بلکه نميرد. <يتململ> يعني به خودش مي پيچد (تململ) هم از ماده ملّ است ملّ_ يمل که در شرح خوئي است. <ملّ> به ريگ داغ مي گويند کسي که روي ريگ داغ قرار بگيرد، هي به اين طرف و آن طرف حرکت مي کند. <يَتَمَلْمَلُ تَمَلْمُلَ السَّلِيمِ> حضرت امير المؤمنين به خود مي پيچيد مانند مار گزيده که به خود مي پيچيد <وَ يَبْكَي بُكَاءَ الْحَزِينِ> و گريه مي کرد مانند گريه کسي که اندوهگين باشد <وَ يَقُول يَا دُنْيَا يَا دُنْيَا> دنيا را مخاطب قرار مي داد اين را از اين جهت ما مطرح مي کنيم که حضرت با دنيا حرف مي زند يعني يک مجاز است؟! دنيا را تنزيل مي کند منزله کسي که بشنود، آن را مخاطب قرار مي دهد؟! اين است گاهي، گاهي ما وارد يک خرابه مي شويم و با آن خرابه حرف مي زنيم با در و ديوار يک جايي حرف مي زنيم؛ تنزيل مي کنيم آن خرابه يا در و ديوار را به عنوان کسي که شنوا باشد اين مجاز است. اول يک تنزيلي صورت مي گيرد بعد اين صحبت انجام مي شود. تشبيه است و تنزيل. اين که در چند جا داريم حضرت با دنيا حرف مي زند به اين صورت بوده يا اينکه نه خير براي حضرت دنيا مجسم است؟! ما دو مطلب داريم که اگر فرصت باشد بايد در هر دو بحث شود. يکي تجسم اعمال است اصلاً در روز قيامت نعمت و ثواب و عذاب به چه صورت است؟ اعمالي انسان در دنيا انجام مي دهد در آخرت مسلماً نتايج اين اعمال را دريافت مي کند ولي علما در علم کلام سه جور تصور کردند. بنده هم سابقاً که مقالات مي نوشتم در مجله پاسدار اسلام، آيا آن عذابها يا ثواب هايي که متفرع مي شود بر عمل قراردادي است؟ چون گاهي بعضي از عذابها قراردادي است. دولت تعيين مي کند که هر که از چراغ قرمز رد شود بايد اينقدر بدهد اين قراردادي است. امروز اين طور مي گويد فردا يک چيز ديگر مي گويد بعضي از مجازات ها به اين صورت است يعني کساني که حکومت ها در دستشان است مي نشينند و يک مجازات هايي در برابر اعمال جعل مي کنند اين اعتباري است. آيا اين چنين است بهشت و جهنم در برابر اعمال ما يک چيزي قراردادي است؟ خداوند اين طور اعتبار کرده؟! اين يک احتمال, احتمال ديگر اين که نه اين يک چيز قراردادي نيست بلکه اين نتيجه ي عمل است مثل حاصل که نتيجه ي بذر است. شما يک تخمي در جايي مي کاريد آن تخم نمو مي کند مي شود يک درخت.
 هرکه تخم خار کارد در جهان هان هان آن را مجو در گل ستان
 يکي تخم گل مي کارد گل به دست مي آيد و يکي تخم خار مي کارد خار بدست مي آيد. به اين صورت است؟! اين قراردادي و اعتباري محض نيست بلکه رابطه علت و معلولي و سبب و مسببي است. رابطه مُعِدّ و مُعَدّ. يک اين چنين رابطه اي اين هم يک احتمال است. احتمال آخري اين است که نه خير اصلا خود عمل مجسم مي شود؛ منتهي عمل دو چهره دارد؛ در دنيا چهره زکات و روزه و نماز و حج است و چهره اش چهره ي دروغ و ظلم و غيبت است ولي همين عمل در آخرت تجسم پيدا مي کند به صورت عذاب اگر عمل بد باشد و به صورت نعمت اگر عمل خوب باشد. اين سومين تجسم اعمال است. آيت الله طباطبايي (اعلي الله مقامه) در تفسير الميزان اين را اختيار کردند چون ايشان مي گويند که (اليوم تجزون ما کنتم تعملون) امثال اين ها در قرآن زياد است اصلاً (ما کنتم تعملون) جزاي شما همان عمل شماست. از اين قبيل عبارت ها. مثلا روزي که (عملت من خير محضرا) همان عمل حاضر است از آيات اين طور استناد کردند. آيت الله شهيد مطهري هم در عدل الهي همين را اختيار کرده اند. اين بحث تجسم اعمال است.
 بحث ديگر اين است که آيا مي شود که دنيا مجسم باشد که ائمه دنيا را ببينند ما در روايت ها داريم که در روز قيامت قرآن به" احسن صورة" حاضر مي شود و مورد غبطه ي انبياء و شهدا واقع مي شود که اين کيست که به احسن صورة حاضر شده؟! بعد مي گويد من قرآنم. کساني که مرا خواندند و عمل کردند او بهشتي و آن هايي که عمل نکردند اين چنين اند. مثلا ماه رمضان يا روز حضور پيدا مي کنند. از اين موارد زياد داريم. در مکاسب محرمه شيخ انصاري در بحث <تولي من قبل الظالم> که بحث کرده در اواخر مکاسب محرمه قبل از بيع در آنجا ايشان اين بحث را پيش کشيدند. _اين خيلي براي ما مهم است_ ايشان نوشتند که در اهواز وقتي نجاشي والي آنجا شد و از شيعيان خاص امام صادق بود نامه اي نوشت به امام صادق <اني ابتليتُ> من مبتلا شدم به ولايت اهواز. براي من دستوري صادر کنيد تا در حکومت خودم به آن دستور عمل کنم. شيخ انصاري اين را در دو, سه صفحه ذکر کرده. امام صادق جواب مي دهند. ما دو نفر را داريم که ولايت پيدا کردند امام برايشان نامه نوشته يکي مالک اشتر است که حضرت اميرالمومنين برايش نامه نوشتند نامه 53 نهج البلاغه که طولاني ترين نامه در نهج البلاغه است. وقتي که مالک حاکم مصر شد البته آن به صورت يک برنامه ي جامع حکومتي الان هم در سازمان ملل وجود دارد. حضرت امير خيلي متاثر شدند از اين که مالک در راه شهيد شد و مي گفتند آن نامه چه طور شد؟ بالاخره بعداً به دست ما افتاده. دوم نامه امام صادق به نجاشي بود که شيخ انصاري هم در آنجا نقل کرده به عنوان خاتمة، که اين نامه است. يعني نجاشي از امام صادق خواسته که من مبتلا شدم به حکومت اهواز. براي من شما يک نامه اي بنويسيد که برنامه ي حکومتي من چه طور باشد؟ حضرت مي فرمايند: <فسرني ذلک، و سائني> از يک طرف خوشحال شدم از اين که مثل تو انساني در صدر يک حکومت قرار بگيرد و از اين جهت من ناراحت شدم که نکند تو لغزشي پيدا کني که لغزش شماها بسيار سخت و گران تمام مي شود. مطالب زيادي ذکر کردند که اگر يک وقتي, وقت کنيم آن را مي خوانيم. بعد در آن جا دارد که امام صادق مطلبي را براي نجاشي از پدرشان امام باقر و ايشان از امام سجاد ذکر مي کنند که سيدالشهدا وقتي که خواستند براي عراق بروند ابن عباس آمد و گفت که عراق معلوم است و مردم کوفه معلومند، شما به آن جا برويد معلوم نيست که به وعده هاي خودشان عمل کنند و امام حسين به ابن عباس فرمودند که پدر من حضرت اميرالمومنين زماني که در فدک مشغول کار بودند دنيا در آن جا مجسم شد يعني دنيا را ديدند. آن جا با دنيا حرف زدند <يا دنيا غري غيري قد طلقتک ثلاثا لا رجعة فيها> امثال اين ها که دنيا به صورت يک شخصي که در آن جا است که به صورت "بثينه" که زيباترين زنان عرب بود ظاهر شد. گفت يا علي چرا در فدک زحمت مي کشي و کار مي کني؟ بيا من را به عنوان همسر خود بگير من تو را مستغني مي کنم. خوب حضرت شناختند که اين دنياست. حضرت به او فرمودند که من از تو مستغني هستم < يا دنيا غري غيري قد طلقتک ثلاثا لا رجعة فيها > خلاصه اين مطلب بر اين است که اين جا که مي خواهيم عرض کنيم خطاب امير المؤمنين <يا دنيا يا دنيا> را نمي توانيم اين را حمل بر مجاز کنيم. در نظر ايشان دنيا مجسم و حاضر و با او حرف مي زند. خلاصه در آن جا ضرار به معاويه مي گويد که ديدم شبي <يَتَمَلْمَلُ تَمَلْمُلَ السَّلِيمِ وَ يَبْكَي بُكَاءَ الْحَزِينِ وَ يَقُولُ يَا دُنْيَا يَا دُنْيَا إِلَيْكِ عَنِّي أَ بِي تَعَرَّضْتِ> شوق خود را به طرف من متوجه کردي <اليک> يعني از من دور شو. متعرض من شدي <أَمْ إِلَيَّ تَشَوَّقْتِ> شوق خود را به طرف من متوجه کردي <لَا حَانَ حِينُكِ> وقت آن نيست که بتواني مرا فريب دهي <هَيْهَاتَ غُرِّي غَيْرِي لَا حَاجَةَ لِي فِيكَ قَدْ طَلَّقْتُكِ ثَلَاثاً لَا رَجْعَةَ فِيهَا فَعَيْشُكِ قَصِيرٌ وَ خَطَرُكِ يَسِيرٌ وَ أَمَلُكِ حَقِيرٌ> زندگي تو بسيار کوتاه است, آمرزش تو بسيار کم است, آرزوها در تو بسيار ناچيز است. <آهِ مِنْ قِلَّةِ الزَّادِ وَ طُولِ الطَّرِيقِ وَ بُعْدِ السَّفَرِ وَ عَظِيمِ الْمَوْرِدِ>.
 آدرس اين بحث نهج البلاغه, کلمات قصار شماره 74, ابن ابي الحديد جلد 18 صفحه 226, ابن ابي الحديد دارد که وقتي ضرار اين طور توصيف کرد معاويه و همه گريه کردند, عظمت اميرالمومنين را طوري توصيف کرد که همه گريه کردند. بعد گفت يا ضرار <فكيف حزنك عليه> حالا که اميرالمومنين شهيد شد حزن تو در چه حد است <قال حزن من ذبح ولدها في حجرها> مثل مادري که فرزندش را در آغوشش سر ببرند چه طور آن مادر ناراحت مي شود من هم آن مقدار محزون هستم. شرح خوئي جلد21 صفحه111, بحراني جلد5 صفحه276, في ظلال جلد 5 صفحه258.
 بقيه انشاالله براي بعد.
 
 
 

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo