درس خارج اصول استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: مفاهيم/مفهوم شرط /تحقيق تكميلي در باره‌ي تداخل اسباب از منظر محقق نائيني

بعد از آن که محقق نائینی بحث را شرح داد و محصل فرمایش ایشان این شد که اصل عدم تداخل اسباب است؛ به خاطر ظهور شرط در استقلالیت که هر سببی، مسبب مستقل می‌خواهد. در ادامه توهمی را جواب می‌دهد که اگر گفته شود که جمله‌ی شرطیه به صورت انشاء با جمله شرطیه اخباری فرق دارد و نسبت به یکی زمینه برای تداخل است و نسبت به یکی نیست؛ در جواب مي‌فرمايد: در قضیه شرطیه حقیقت وجوب معلق بر شرط است که از ظهور استفاده می‌شود و فرقی بین اخبار و انشاء نیست. اگر جزا قابل تعدد باشد تداخل نیست و اگر قابل تعدد نباشد تداخل است، چه انشائی باشد و چه اخباری.

ایشان در نهایت می‌فرماید چیزی را که بیان می‌کنم شرحی است نسبت به آنچه را که علامه (علامه حلی) آن را بیان کرده است که ایشان برای اصالت عدم تداخل استدلال کرده بود که اگر چند سبب برای وضو جمع شود در این صورت، بر اساس سبر و تقیسم یا هر یک مؤثر است و هر کدام یک حکم جدا و مستقل دارد یا هر دو سبب با هم در یک حکم اثر گذار باشد یا هیچ کدام اثری نکند یا تأثیر برای یکی باشد و دیگری تأثیری نداشته باشد. از این چهار وجه فقط وجه اول درست است که نتیجه اش عدم تداخل مي‌باشد و این عدم تداخل، مقتضای قاعده سبر و تقسیم است. صورت اول استقلال هر اثر بود و صورت دوم از قبیل جمع بین ضدین می‌شود و صورت سوم خلف است و صورت چهارم ترجیح بلا مرجح است.

بعد می‌فرماید این برهانی که علامه حلی اقامه کرده، مبتنی بر سه مقدمه است:

1-قضیه شرطیه ظهور در استقلال دارد و ظاهر آن استقلال هر شرط در ترتب جزا است.

2-غیر از وجه اول، بقیه‌ی وجوه منافی با استقلال شرط می‌باشد و خلاف ظاهر است.

3-تداخل دو اثر در یک عمل واحد، بر می‌گردد به تداخل دو مسبب که آن هم خلاف اصل است.

پس مقتضای قاعده عدم تداخل و استقلال هر شرط در جزای خودش است.

ممکن است اشتباه در نسخه برداری رخ داده باشد؛ زیرا در خود بیان علامه حلی در کتاب مختلف، تداخل شرح داده شده و مورد آن تعدد سبب برای سجده سهو است كه علامه گفته اصل عدم تداخل مي‌باشد؛ ولی در اجود التقریرات این مسأله در مورد وضو مطرح شده است. عبارت علامه این گونه است «و الأقرب عدم التداخل مطلقا. لنا: انّ التداخل ملزوم لأحد محالات ثلاثة: و هو إمّا خرق الإجماع، أو تخلّف المعلول عن علّته التامة لغير مانع، أو تعدّد العلل المستقلّة على المعلول الواحد الشخصي. و كلّ واحد منها محال، فالملزوم محال[1] .»

بیان ملازمه: آن دو تا سبب؛ مثل کلام بی جا و سلام بی جا یا موجب ترتب مسبب نمی‌شود یعنی اصلا موجب سجهده‌ی سهو نمی‌شود یا موجب می‌شود. اگر اولی باشد خرق اجماع است و امکان ندارد سبب باشد و مسببش محقق نشود. اگر صورت دوم را در نظر بگیریم که دو سبب موجب تحقق مسبب می‌شود، اين صورت دو حالت دارد یا سبب اول اثر کرده و سبب دوم اثر نكرده يا اثر كرده، اگر اثر نکند ترجیح بلا مرجح می‌شود و اگر اثر كند به اين نحو که سبب دوم، آن مسببی را موجب شود که سبب اولی موجب شده، در این صورت استناد معلول شخصی به دو علت مستقل لازم مي‌آيد؛ در نتيجه ثابت می‌شود که سبب دوم غیر از سبب اول باشد و هر کدام مستقل اند و این عدم تداخل است.

محقق نائینی در نتیجه گیری از مطالب ذکر شده می‌فرماید: از تمام آنچه ذكر شد، روشن مي‌شود که قضیه‌ی شرطیه ظهور دارد در سببیت که این سببیت (ترتب جزا بر شرط) اقتضا می‌کند عدم تداخل را مگر در جایی که متعلق جزا قابل تعدد نباشد؛ مثل قتل یا جایی که شرط قابل تعدد نیست؛ مثل سببیت افطار در شهر رمضان که اگر کسی در روزه ماه رمضان چیزی بخورد یا بیاشامد به طور مکرر، افطار به اولین ناقض محقق می‌شود و افطار شکستن صوم است که با مفطر اول محقق می‌شود و مفطرات بعد از آن اثری ندارد. پس اینجا هم تداخل جا ندارد.

تحقیق این است که افطار برای روزه دار است و در مراحل بعد اصلا روزه نیست تا تعدد شرط باشد.

محقق نائيني مي‌فرمايد: در نتیجه تداخل اسباب خلاف ظاهر است و این ظهور اقوی است؛ هر چند که در مقدمات گفتیم اگر اسباب متعدد باشد، مقتضای اصل تداخل است در صورتی که توارد اسباب را در نظر بگیریم؛ چون شک در تکلیف می‌شود و برائت جاری است ولی در اینجا که ظهور است، نوبت به اصل نمی‌رسد.

گفته شد تداخل در دو مورد بحث می‌شود، یکی تداخل اسباب و دیگری تداخل مسببات. تداخل اسباب بیان شد و در ادامه تداخل مسببات را بیان خواهیم کرد.