درس خارج اصول استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: مفاهیم/مفهوم شرط /بررسی رأی شیخ انصاری نسبت به مفهوم شرط

رأی و نظر شیخ انصاری نسبت به مفهوم شرط

ایشان در کتاب مطارح الانظار، ج1، ص11 در مقدمه می‌گوید: از لحاظ صیاغت، کلمه شرط مثل کلمه امر به دو صورت است یکی به صورت مشتق و دیگری به صورت جامد. اگر مشتق در نظر گرفته شود به معنای الزام است و معنای حدثی دارد. اگر جامد و اسم در نظر گرفته، شرط به معنای تعلیق به کار می‌رود. به لحاظ معنا، معنای استعمالی شرط، در لغت همان الزام و التزام است و در اصطلاح نحویین و ادباء عبارت است از تعلیق شیء به شیء دیگر، تعلیق تالی به مقدم به وسیله ادات شرط همانند ان، اذا، لو و ... در اصطلاح اصول عبارت است از چیزی که از وجود آن وجود مشروط لازم نمی‌آید ولی از عدم آن عدم مشروط لازم می‌آید ( انتفاء عند الانتفاء).

تنقیح مسأله و توضیح مطلب در سه مرحله صورت می‌گیرد:

مرحله اول عبارت است از بررسی ارتباط جزاء با شرط که باید بحث شود این ارتباط به نحو لزومیه است یا اتفاقیه؟ منظور از لزومیه این است که این جزاء و تالی قطعا مترتب است بر مقدم و وجود شرط. منظور از اتفاقی این است که این ربطش الزامی نیست و گاهی اتفاق می‌افتد. لزومیه مثل «ان جائک زید فاکرمه». اتفاقیه مثل «ان جاء زید یمکن وجود اکرامه من قبل الاهالی». در اینجا ربط لزومی مراد است نه اتفاقی. جمله شرطیه ظهور در ربط و تعلق بین شرط و جزاء دارد. پس لزومی در جمله شرطیه مقتضای ظاهر آن است. اگر کسی می‌خواهد تتبع کند، به استعمالات آن در عرف مراجعه کند و خواهد دید که در عرف یک ربط لزومیه در جمله شرطیه وجود دارد.

مرحله دوم: علاقه و ربطی که در بین جزا و شرط وجود دارد، چه علاقه‌ی است؟ یک علاقه و ربطی است که عادت شده و بر اثر کثرت استعمال است یا برخواسته از سببیت است؟ ظهور استعمالات در علیت و سببیت است.

بررسی نوع ظهور: آیا ظهور برگرفته از وضع است؟ یا اطلاق؟

لا یبغی الاشکال فی اصل الظهور و طبق اصل باید بگوییم این ظهور، وضعی است برای این که اصل در ظهور وضع است. در نهایت می‌فرماید: اولی این است که باید اعلام شود، استفاده سببیت و لزومیت از خود ادوات است و ادوات برای آن وضع شده اند؛ بعید نیست که سببیت و لزومیت ظاهر از معانی اداوات باشد.

مرحله سوم: باید بررسی شود که این سببیت و علیت به صورت انحصاری است یا غیر انحصاری؟ اگر انحصار ثابت نشود، از مفهوم خبری نخواهد بود و ممکن است شرط و سبب دیگری جایگزین شود و حکم ادامه پیدا نماید؛ مانند این که مکاتبه، پیام و ... به جای مجیء زید جایگزین شود. قائلان به مفهوم شرط می‌گویند جمله شرطیه ظهور در انحصار دارد که شرط تنها علت جزا است (یحکم بانتفاء الجزاء عند انتفاء شرط).

ممکن است گفته شود: ظاهر در حد یک اطمینان این است و احتمال جایگزین هم وجود دارد. این احتمال اعتبار ندارد به خاطر ظهور در انحصار که از لفظ شرطیت استفاده می‌شود.

اگر ظهور را در نظر نگیریم یا وجود نداشته باشد، مقتضای اصل عملی چیست؟ در باره اصل باید گفت که رأی و نظر قائلین به مفهوم مطابق اصل است که توضیح آن به زبان ساده این گونه است که منطوق یک حکمی دارد مثل وجوب اکرام در ان جائک زید فاکرمه و در صورت عدم مجیء شک می‌کنیم و مقتضای اصل برائت و عدم بقای حکم منطوق است، پس مقتضای اصل انتفاء عند الانتفاء است. در مثال معروفی گفته شده: «اذا بلغ الماء قدر کر لا ینجسه شیء» که اصل در اینجا اصاله الانفعال است در صورت ملاقات با نجاست و منطوق در حقیقت یک استثناء است و مفهوم این حدیث مطابق است با اصالة الانفعال.

ادله اثبات مفهوم شرط و آراء صاحب نظران

دلیل اول شیخ ظهور است و اگر ظهور را در نظر نگیریم، اصل است.

در باره مفهوم شرط سید علم الهدی، ج1، ص406 و حر عاملی در فوائد، ص279 می‌گویند شرط مفهوم ندارد و قابل جایگزینی است. شیخ انصاری می‌گوید شرط مفهوم دارد علی المشهور. دلیلی که شیخ اقامه می‌کند یک دلیل اصلی و در عین حال بسیار مستحکم است که آن را در مطارح الانظار، ج2، ص28 آورده که به شرح ذیل می‌باشد:

دلیل ما قضاوت صریح عرف است بر وجود مفهوم، « فإن المنساق إلى الأذهان الخالية من الجمل و الشرطية هو التعليق على وجه ينتفي الحكم بانتفاء الشرط و كفانا بذلك دليلا و حجة ملاحظة الاستعمالات الواردة في العرف[1] » دلیل است چون ظهور محقق است و حجت چون سیره می‌شود.

در ادامه به عنوان تکمیل بحث به این مضمون می‌فرماید: ظهور در جمله شرطیه وقتی است که شرط و جزا متحد باشد مثل ان جائک زید فاکرمه و اگر متعدد باشد، در این صورت چنین ظهوری در کار نیست؛ مانند اذا خفی الاذان فقصر و اذا خفی الجدران فقصر که مفهوم یکی با منطوق دیگر تعارض می‌کند به این نحو که اگر جدران مخفی نبود و لو اذان مخفی باشد قصر نکنید و بر عکس، پس این مورد از اصل قضیه شرطیه خارج است و در قضیه شرطیه وحدت شرط و جزا و انحصار علیت است.