موضوع: استدلال به بنای عقلاء در جهت اثبات استصحاب

گفته شد محقق خراسانی قدس الله نفسه الزکیه بنای عقلاء را به عنوان یکی از ادله در ابتداء مطرح فرمودند و توضیح دادند آنگاه فرمودند که این بنای عقلاء صغرویا و کبرویا تمام نیست. اما من حیث الصغری بنای عقلائی درباره استصحاب و عملیات شک و یقین محقق نیست که شرحش را دادیم و کبرویا اگر چنین بنائی هم باشد اعتبار ندارد که از سوی شرع امضاء‌ نشده است. ما حصل فرمایش ایشان این بود.

اما نظر محقق نائینی

محقق نائینی قدس الله نفسه الزکیه بنای عقلاء را عنوان می فرمایند و بعد برای تحقق این بنای عقلاء نقدی دارند که در قبل اشاره شد و بعد از بیان آراء‌ هم دوباره توضیح می دهیم. آنگاه در نهایت بحث می فرماید: این بنای عقلاء که می بینیم مردم به حالت سابقه یقینی اعتماد می کنند و به شک لاحق توجه نمی کنند این بناء هست که می توانیم بگوییم که این بناء یک الهام الهی است خدای متعال برای بندگان خودش به غرض حفظ نظام اجتماعی و عدم وجود و عدم تحقق اختلال نظام اجتماعی چنین پنداری را در اذهان جزء مرتزکات اذهان عقلاء قرار داده. که اگر کسی مراجعه کند به خوبی درک می کند که این شیوه یعنی اعتماد به حالت یقینی سابق و عدم اعتناء به شک لاحق یک امر مرتکز ذهنی عند العقلاء‌ است که انکار آن ممکن نیست. بنابراین می فرماید: بنای عقلاء به این شیوه از باب الهام الهی آنگاه با امضای شرع یک دلیلی است برای اعتبار قاعده استصحاب در غیر صورت شک در مقتضی.[1] این در غیر صورت شک در مقتضی یک مطلبی است که بعدا شرحش را می دهیم که یک اختلاف نظر معروفی است بین شیخ انصاری ومحقق خراسانی قدس الله انفسهم الزاکیات که آیا استصحاب در صورت شک در مقتضی هم اعتبار دارد یا ندارد؟ شیخ انصاری استصحاب در صورت شک در مقتضی معتبر نمی داند محقق خراسانی در صورت شک در مقتضی هم استصحاب را معتبر می داند می گوید دلیل اطلاق دارد هر دو صورت را می گیرد هم شک در مقتضی را و هم شک در رافع را. رای و نظر محقق نائینی گفته شد در یک جمله کوتاه محقق نائینی می فرماید که استدلال به بنای عقلاء در جهت اعتبار استصحاب درست است بنای عقلاء در این رابطه قابل انکار نیست منتها با شرحی که دادم که بنای عقلاء فرمودند که الهام الهی است برای عقلاء.

نظر سید الخوئی

سیدنا می فرماید: بنای عقلاء مورد استناد قرار گرفته است شاید از صاحب نظران کسی که به بنای عقلاء‌در بحث توجه فرموده و به طور مفصل عنوان فرموده اند محقق خراسانی است. در بیان شیخ انصاری طبق تتبع استناد به بنای عقلاء به عنوان یک دلیل دیده نمی شود. سیدنا الاستاد می فرماید: منظور از بنای عقلاء ‌این است که تمامی مردم به یقین سابق اعتماد می کنند و به شک لاحق ترتیب اثر نمی دهند. یک کاری که قبلا انجام می دادند در تاریخ بعد هم به همان مسیر می روند و شکی که درباره بقای حالت سابقه باشد اعتناء‌ نمی کنند. مثلا کسی تجربه کرده است که در مسجد اعظم نمازجماعت برگزار است برای برگزاری نماز جماعت شک نمی کند که مانعی پیش امده باشد یا امام جماعت مسافرت رفته باشد یا جلسه باشد به این شکوک اعتناء نمی کند و دقیقا حالت سابقه می رود. این یقین بین مردم حاکم است حتی برای ذی شعور. اسبی و گوسفندی یک جا آب دیده و تجربه کرده بعدا از آخورش که رها بشود به همان سمت می رود و استصحاب می کند. بنابراین این بنای عقلاء تا این حد. بعد می فرماید: این بنای عقلاء محقق نیست، قابل التزام نیست. برای اینکه اعتماد به حالت سابقه برای انسان ها یکی از دو منشا را دارد: ممکن است از حیث اطمینان باشد که تاجری تجارت می کند و مشتری برای خرید می رود در محل خاص تجارت اطمینان دارد تاجری با سرمایه زیاد با یک جایگاه مستحکم مطئمنا سر جای خودش هست می رود حالت سابقه را استصحاب می کند به شک اعتناء نمی کند که تاجر رفته باشد یا درب فروشگاهش بسته باشد یقین سابق را حاکم می دارد. این اعتماد به جهت اطمینان است نه به جهت استصحاب. اطمینان خودش حجت است یک حجت مستقل عقلائی است که به تعبیر سیدنا الاستاد اطمینان علم تعبدی است. این یکی از دو منشا بود. منشا دومش ممکن است این اعتماد به حالت سابقه از جهت احتیاط باشد فردی فرزندش به مسافرت رفته برای تحصیل، خبری ازش ندارد ولی برایش پول می فرستد برای احتیاط که فرزندم گرفتار نشود و پول داشته باشد و این حالت سابقه در این مثالی که گفته شد براساس یقین سابق و شک لاحق نیست بلکه براساس احتیاط است. بنابراین در انسانها استصحاب یکی از دو منشا را دارد یا اطمینان و یا احتیاط در رفتار مردم. و اما در حیوانات از باب غفلت است حیوانات که تصور نمی کنند که اینجا یقینا آب بود الان هست. یک اشکال و یک جوابی ایشان داشتند و آن این بود که غفلت که خالی شدن ذهن است غفلت که هیچ کارایی ندارد غفلت یعنی حالت درک انسان و خفته و کارایی ندارد پس عن غفله چطور می شود حالت سابقه را رعایت کرد؟ جوابش این بود که منظور از این غفلت غفلت از حالت سابقه است نه غفلت کامل. و منظور می شود عادت، حالت سابقه رفته و تجربه کرده است عادت کرده است.[2] در کفایه الاصول محقق خراسانی فرمود: «العاده کالطبیعه الثانوی» عادت می شود جزء ذاتیات و خود عادت آدم را می کشد به طرف شئ ای که به اش عادت کرده باشید. بنابراین منظور از غفلت غفلت از یقین و شک است و کاری که انجام می شود و به حالت سابقه که اعتماد می شود در اثر عادت صورت می گیرد. بنابراین می فرماید: بنای عقلاء که منشا داشت اطمینان و احتیاط بود و در حیوانات هم اصلا کاملا غفلت وجود دارد از این رو بنای عقلاء یا سیره عقلاء‌ یک بنای عقلائی ندارد یک بنای مستقر عقلائی ندارد.

شرط بنیادی برای تحقق سیره عقلاء

شرط بنیادی برای تحقق سیره عقلاء: مضافا بر دو شرط مشهور که استمرارو امضاء بود یک شرط بنیادی هم سیره عقلاء دارد. قبلا در بحث سیره گفته ام الان محقق نائینی و سید اشاره می کند. آن شرط بنیادی که قلمرو سیره عقلاء عبارت است از امور معیشتی عامه مردم. این که امور معیشتی عامه مردم است یعنی یک راه و روش خاص و یک سنت قولی نباشد فرهنگ خاص برای یک دسته از مردم نباشد که اگر آنها بود بنای عقلاء ‌دیگر نیست. اینجا از محقق نائینی و سیدنا الاستاد شنیدید که این سیره مبنای عقلایی ندارد روی یک بنای عقلاء که بین خود عقلاء‌ به عنوان یک بناء‌ نسبت به یک امر معیشتی مستمر تحقق داشته باشد این جوری نیست، چرا؟ دلیلش این است که این سیره یا از طریق احتیاط است یا از طریق اطمینان است پس بر مبنای عقلائی نیست. و سید می فرماید بنای عقلاء وجود ندارد بلکه این سیره یا بر مبنای احتیاط است یا بر مبنای اطمینان اگر یک بنای عقلائی بود ما می فهمیدیم بنای عقلاء ‌روشن است.

تحقیق و جمع بندی

اما تحقیق وجمع بندی در ابتداء طبق مسلک ما که ما رای صاحب نظری را رد نمی کنیم فقط می خواهیم بفهمیم و اگر اختلاف داشت می خواهیم توجیه کنیم. براساس این مسلک می خواهیم بگوییم که این دو رای هر دو درست است هم رای محقق نائینی درست است که فرمودند بنای عقلائی هست و استناد به بنای عقلاء درست است در جهت اثبات اعتبار برای حجیت استصحاب و هم رای سیدنا الاستاد موافق با محقق خراسانی درست است که این بنای عقلاء محقق نیست. چون جهت فرق دارد. محقق نائینی که می فرماید این بناء درست است از جهت الهام و ارتکاز می گوید و محقق خراسانی و سیدنا که می گوید درست است از جهت مبنای عقلائی می فرمایند درست است پس هر یکی از این دو رای درست است منتها جهتش فرق می کند تعدد جهت که وجود داشت تنافی در کار نیست. این جمع بندی بود

توضیح اصطلاحات چهارگانه

اما تحقیق: بحث ما نیاز به این دارد که این عناوین توضیح داده بشود 1. بنای عقلاء، 2. سیره عقلاء، 3. ارتکاز عقلاء، 4. تجربه عقلائی. اما منظور از بنای عقلاء و سیره عقلاء هر دو در اصطلاح اصول به یک معنا بکار می رود بنای عقلاء همان سیره عقلاء است پس چرا دو عنوان هر عنوان یک اعتبار دارد فرقش اعتباری است بناء و سیره عقلاء فرق ماهوی ندارد فرق اعتباری دارد. به اعتبار ثبت و ضبط ونهادینه شدن گفته می شود بنای عقلاء و به اعتبار استمرار گفته می شود سیره عقلاء. در عبارت کوتاه به اعتبار ثبات بنای عقلاء‌ و به اعتبار دوام سیره عقلاء. فرق اعتباری است و فرق واقعی نیست. و اما ارتکاز عقلاء که بکار می رود مخصوصا در اصطلاح محقق نائینی و سیدنا الاستاد و در مصطلحات سیدنا الشهید صدر قدس الله انفسهم الزاکیات ارتکاز عقلاء برمی خوریم. در اینجا قبل از ارتکاز را واکاوی بکنیم یک اشاره کوتاه عنایت کنید: ارتکاز و بنای عقلاء تسامحا و عدم دقت در اصطلاح احیانا هر دو به یک معنا بکار می رود. که در مثال اصطلاح صاحب جواهر که می فرماید: «الاجماع بقسمیه» منظور منقول به خبر واحد و منقول به روایت مستفیضه است «بقسمیه» در حقیقت منقول بقسمیه می گوید. یک کسی آمد که ترجمه شده به اجماع منقول و محصل، خب آن گونه فهمیده است کسی که به اصطلاح صاحب جواهر آشنا باشد می داند که الاجماع بقسمیه آن است. ارتکاز عقلاء از سنخ فطریات است مرتکازات و فطریات براساس شرح محقق نائینی. یعنی داده هایی است که به طور طبیعی و موهبتی برای بشر اعطاء می شود و مرتکز در اذهان است. تعریف مرتکز این است که یک امر در ذهن جا دارد به طور طبیعی و ذاتی، برای همه مردم و استثناء نیست. تا سوال بکنید عند السوال جواب را می دهد بلا شبهه. مثلا احترام به پدر و مادر و احترام به والدین. غفلت دارد در ذهنش هست از هر عاقلی که سوال کنی پدر احترام دارد؟ می گوید بله فورا بدون هیچ تردیدی و شک و تردید در مسیر امر ارتکازی وجود ندارد. این دو تا فراز مهم که عبارت بود از ارتکاز عقلاء و تجربه عقلاء‌ در برابر سیره عقلاء که ان شاء‌الله فردا شرح کاملش را بدهیم