موضوع: نقش شهرت در جبران ضعف خبر و اعراض از آن

آراء صاحب نظران

شیخ انصاری قدس الله نفسه الزکیه و محقق خراسانی قدس الله نفسه الزکیه و اعاظم پس از آنها در انتهاء بحث از حجیت خبر و حجیت ظن این مطلب را عنوان می کند که آیا شهرت می تواند سند ضعیف را جبران کند، پس از آنکه گفتیم خبر واحد ثقه حجت است و اعتبار دارد در ادامه آن این بحث مطرح می شود که سند باید درست و متشکل از ثقات باشد اگر بعضی از روات سند ثقه نبود یا توثیق نداشت ولیکن مورد شهرت بود آیا این شهرت می تواند ضعف سند را جبران کند تا ما به خبری که مشهور باشد برسیم دغدغه ای در کار نباشد. مشهور این است که ضعف سند به توسط شهرت جبران می شود. یعنی اگر یک خبر سندش ضعیف بود ولی مشهور به آن خبر عمل کرده باشد آن ضعف جبران شده یعنی اعتبار به دست آورده و می شود معتبر. این مطلب تا قبل از تطور اصول به عنوان یک اصل بود و به عنوان یک قاعده بود که نقش شهرت جبران ضعف خبر است اما بعد از تطور اصول نقد و اشکال و بررسی به عمل آمد.

نظر شیخ انصاری

شیخ انصاری قدس الله نفسه الزکیه درباره جبران ضعف به وسیله شهرت به شکل مشروط اعلام می کند. شرط در جبران این است که باید وثوق و اطمینان حاصل بشود. اگر شهرت که درباره خبر ضعیف وجود داشته باشد و این شهرت در حدی باشد که موجب حصول وثوق به صدور آن روایت بشود اعتبار دارد و جبران می کند اما اگر شهرت در آن حد نباشد در حدی باشد که ظنی به صدور یا به صحت صدور روایت حاصل بشود در این صورت شهرت جابر ضعف سند نخواهد بود. این ما حصل فرمایش مفصل و مبسوط شیخ اعظم انصاری است.

نظر محقق خراسانی

محقق خراسانی قدس الله نفسه الزکیه در کفایه الاصول صفحات آخر بحث حجیت خبر و حجیت ظن می فرماید: در باره جبران ضعف سند به وسیله شهرت مشکلی در کار است و آن این است که شهرت به حسب ذات خودش اعتبار ذاتی ندارد، لا حجیت که نمی تواند حجیت به وجود بیاورد. کار مشکل است، بعد از طرح اشکال می فرماید: لایبعد که شهرت بتواند خبر ضعیف را تحت پوشش دلیل حجیت خبر ثقه قرار بدهد یعنی شهرت است به ضمیمه خود خبر باعث وثوق به صدور بشود. شهرتی که اشکال می شود این است که رب مشهور لا اصل له و به اصطلاح عموم یک شایعه است گاهی در شکل شهرت و گاهی یک شهرتی است به اعتماد یکی به دیگری پا می گیرد، اساس ندارد، اعتبار ندارد، کاری نمی تواند بکند. اما در جواب گفته می شود که این شهرت فقهائی و قدمائی است، هر کدام یک اعتماد است، هر کدام یک مصدر وثوق است. این شهرت است که محقق خراسانی می فرماید: لایبعد که شهرت بتواند خبر ضعیف را در قلمرو دلیل اعتبار خبر ثقه قرار بدهد.

اما اعراض

و بعد می فرماید: اما اگر شهرت سلبی بود یعنی اعراض مشهور. یک خبری است موثق است در اعراض بلکه صحیح است، «کلما ازداد الخبر صحتاً ازداد وهنا» در این رابطه می گوید. اگر یک خبر بسیار خبر صحیح و معتبر بود از لحاظ سند یعنی توثیق روات اما مشهور از آن خبر اعراض کرده باشند در صورتی که اعراض کرده باشند این اعراض مشهور این است که اعراض موجب وهن سند می شود، سلب اعتبار می کند. که عمل مشهور نشان می دهد که اگر این روایت که سندش صحیح است درست بود مشهور اعراض نمی کرد، الان که مشهور اعراض کرده لابدّ عیبی دارد. پس اعراض مشهور هم براساس رأی مشهور و هم وجدانا موجب وهن و احتمال نقص و مانع در حجیت این گونه خبر می شود. محقق خراسانی می فرماید: اعراض مشهور موجب وهن و عدم اعتبار نمی شود. دلیل اعتبار حجیت خبر مشروط به عدم وجود ظن بر خلاف نیست. اعراض مشهور یک ظنی برخلاف اعتبار ایجاد می کند نقش اعراض ظنی بر خلاف اعتبار، و دلیل اعتبار خود خبر مشروط به عدم ظن بر خلاف نیست از این رو اعراض موجب وهن نمی شود و سیدنا الاستاد هم اینجا می فرماید و هو متین، این مطلب در متانت قرار دارد که محقق خراسانی فرموده است. دلیل اینکه چرا اعراض موهن نیست می فرمایند دلیل اعتبار حجیت خبر اطلاق دارد، مشروط نیست به اینکه ظن بر خلافش نباشد. اعراض یک ظن بر خلاف است و بنابراین اعراض یک ظن بر خلاف است و دلیل حجیت خبر مشروط به عدم اعراض نیست.

نظر محقق نائینی و سه قسم شهرت

اما محقق نائینی قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: شهرت جابر ضعف سند است کتاباً و تحلیلاً. در مقدمه این بحث می فرماید: شهرت سه قسم است: 1. شهرت رواییه، 2. شهرت استنادیه، 3. شهرت مطابقیه. منظور از شهرت رواییه این است که اصحاب یک روایت را به نحو زیادی نقل بکنند خود نقل اشتهار داشته باشد قطع نظر از اعتبار و دلالت و استناد. قسم دوم شهرت استنادیه که مشهور اصحاب در مقام فتوا به روایت خاصی استناد کنند. یعنی بعد از فحص درک بکنیم که مشهور روایت خاصی را مستند برای حکم خاصی قرار داده اند. قسم سوم شهرت مطابقیه که ببینیم فتوای مشهور با نص روایت مطابقت دارد، معنا و محتوا تطبیق می کند هرچند استنادی وجود نداشته باشد. بعد از که اقسام شهرت را بیان فرمودند وارد تطبیق می شوند می فرمایند: به طور طبیعی منظور از شهرت روایی یک قسم است و فقط شهرت قدمائی است. چون روات قدمایند و بعد از عصر قدماء فقهای دیگر اگر روایت نقل بکنند روات به آن معنا نیستند چون قدماء قدس الله انفسهم الزاکیات کار روایت را کامل کردند. بستان حدیث را آراسته کردند. کتب اربعه، بعد از که کتب اربعه تدوین شده است دیگر هر کسی از آن کتاب نقل بکند مستند کتاب است به دیگران و متاخرین راوی اگر گفته شود راوی به معنای کلمه نیست. پس درباره شهرت روایی که اصحاب یک روایت را به نحو مشهور نقل بکنند این شهرت موجب وثوق و اطمینان می شود. سرّ مسئله و تحقیق میدانی یا شهادت وجدان این است که راوی هایی که شناخته شده است اصحاب اجماع، ثقات و اجلاء هر یکی با آن خصوصیات که قرب زمانی و اشراف و احاطه و تمحّض و ورع و احتیاط یک نفرش نقل بکند یک امتیاز است، یک مجموعه نقل بکنند اگر وثوق حاصل نشود به اصل معرفت آدم اشکال ایجاد می شود. معرفت یعنی راوی شناسی، یعنی فقیه شناسی.[1] لذا ما در حاشیه می گوییم یکی از بحث های شمّ الفقاهتی ما راوی شناسی به معنای نه موثق بودن که در رجال است، راوی شناسی به معنای شخصیت راوی و جایگاه راوی. فقیه شناسی نه به عنوان یک فقیه عظیم الشأن تاریخ که شخصیت فقیه را بشناسیم. این محقق نائینی می فرماید: شهرت روایی عند الاصحاب قطعا موجب وثوق به صدور می شود.

شهرت استنادیه و به تعبیر دیگر شهرت عملیه

اما قسم دوم که عبارت باشد از شهرت استنادیه که در اصطلاح سید الاستاد به آن می گوییم شهرت عملیه. این شهرت عملیه می فرماید به یک شرط که شهرت عملیه قدمائیه باشد قطعا موجب وثوق به صدور می شود. آن خصوصیاتی که آنجا گفته بودیم محقق نائینی در بیانش آورده است، می فرماید: قرب زمانی، ورع و احتیاط و اشراف و احاطه بر روایات و تبحر. این خصوصیات برای قدماء است، قدمائی دارای این خصوصیات اگر یک نفر باشد باعث وثوق می شود. و آن هم جمعی اگر این گونه خبر بدهند قطعا موجب وثوق می شود برای کسی که ذهن مستقیم و فقیه شناسی و فقهای قدماء را شناخته باشد. شبهه ای در آن نیست. اما می فرماید: شهرت متاخرین موجب جبران ضعف سند نمی شود که آن خصوصیات را ندارد. و قسم سوم شهرت مطابقیه، می فرماید: شهرت مطابقیه هرچند احتمال وجود دارد که مدرک فتوایشان روایات باشد ولی ثابت نیست، در بحث فقه و حقوق یک قاعده است به نام صحت استناد. احتمال استناد کافی نیست، مثلا شما یک مسئله ای، یک خطائی را یا یک اسائه ای را احتمال بدهید شخصی انجام داده است احتمال استناد کافی نیست باید استناد احراز بشود. در شهرت مطابقیه که همان شهرت فتوائیه است به اصطلاح سیدنا الاستاد فقط این رهاورد را دارد که احتمال می دهیم به آن روایت استناد کرده باشند و احتمال کافی نیست لذا جبران ضعف سند صورت نمی گیرد. پس از این در اصل شهرت که جابر ضعف سند است با همان تحلیلی که داشتیم شبهه و اشکالی نیست با دو تا خصوصیت: 1. قدمائی استنادی، 2. خصوصیت سلبی که شهرت متاخرین نباشد. اما درباره صحت دلالت مطلب تازه می فرماید که شهرت صحت دلالت هم درست می کند یا درست نمی کند شرح آن جلسه آینده.