درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: احکام اموات/غسل ميت /كفايت غسل ميت از ديگر اغسال واجب

سید طباطبائی یزدی در مسأله شماره دو می‌فرماید: «يجزي غسل الميت عن الجنابة و الحيض‌ بمعنى أنه لو مات جنبا أو حائضا لا يحتاج إلى غسلهما بل يجب غسل الميت فقط بل و لا رجحان في ذلك و إن حكي عن العلامة رجحانه‌[1] »

غسل میت از غسل جنابت و حیض کفایت می‌کند. هر چند که از سوی علامه حلی در کتاب منتهی ج1، ص432 رجحانی در انجام غسل جنابت ذکر شده است و دلیلی براي آن به ثبت نرسيده؛ شاید دلیل آن این باشد که غسل جنابت می‌تواند از دیگر اغسال کفایت کند و کفایت دیگر اغسال، گویا مورد سؤال و اشکال است.

محقق حلی در کتاب معتبر، می‌فرماید: « إذا مات الجنب و الحائض أو النفساء كفى غسل الميت، و لا يجب غسلات، بل و لا تستحب، و هو مذهب أكثر أهل العلم.[2] » غسل میت کافی است و غسل های دیگر واجب نیست؛ بلکه مستحب هم نیست. این حکم مذهب اکثر اهل علم است؛ برای این که یک غسل واجب، از غسل های واجب دیگر یا به عبارت دیگر، یک غسل واجب از چند سبب غسل می‌تواند کافی باشد و نیاز به انجام غسل های دیگر وجود نداشته باشد. در این رابطه روایاتی هم آمده؛ از جمله روایاتی را ایشان را مورد استناد قرار می‌دهد موارد ذیل می‌باشد:

1- وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْمَرْأَةِ إِذَا مَاتَتْ فِي نِفَاسِهَا- كَيْفَ تُغَسَّلُ قَالَ مِثْلَ غُسْلِ الطَّاهِرِ- وَ كَذَلِكَ الْحَائِضُ وَ كَذَلِكَ الْجُنُبُ- إِنَّمَا يُغَسَّلُ غُسْلًا وَاحِداً فَقَطْ.[3]

2- وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنِ الْمُثَنَّى عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع فِي الْجُنُبِ إِذَا مَاتَ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ إِلَّا غَسْلَةٌ وَاحِدَةٌ.[4]

3- وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سَعِيدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْكُوفِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ عِيصٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع الرَّجُلُ يَمُوتُ وَ هُوَ جُنُبٌ- قَالَ يُغْسَلُ مِنَ الْجَنَابَةِ ثُمَّ يُغَسَّلُ بَعْدُ غُسْلَ الْمَيِّتِ.[5]

بعد می‌فرماید که شیخ طوسی در استبصار فرموده: غسل دوم ممکن است مربوط به غاسل باشد که غاسل بعد از غسل دادن میت، غسل مس میت نماید.

حدیث سومي معنایش قابل توجیه است و اگر این توجیه هم نباشد، روایات صحیحه‌ی ديگري داریم که بر کفایت یک غسل دلالت دارند و اين روایت نمی‌تواند با آن روایاتی که صریح اند معارضه و تقابل داشته باشد. در این حدیث دو احتمال مساوی وجود دارد؛ یکی غسل میت و دیگری غسل مس میت و مجمل می‌شود و لذا قابل استناد نیست.

علامه حلی در کتاب تذکره، می‌فرماید: «إذا مات الجنب، أو الحائض، أو النفساء، كفى غسل الموت، وهو قول من يحفظ عنه علماء الأمصار.[6] » اين تعبير نزدیک به اجماع است.

سیدنا الاستاد در کتاب تنقیح، ج9، ص61 می‌فرماید: در این مسأله ما نیازی به دلیل نداریم؛ برای این که کفایت غسل میت از ديگر اغسال، طبق قاعده است و آن این است که در باره‌ی اغسال و غسل جنابت گفته شده که تمامی اغسال؛ حتی غسل جنابت وجوب نفسی ندارند؛ بلکه وجوب شان وجوب غیری است و به خاطر اقامه‌ی نماز واجب می‌باشند؛ ولی در مورد میت وجوب غیری معنا ندارد، غسل جنابت و حیض در باره‌ی میت اصلا زمینه ندارد؛ لذا یک غسل میت کافی خواهد بود و غسل دیگری واجب نیست.

پس از آن که مطلب معلوم شد که طبق قاعده است و نصوص معتبری هم در این زمینه داریم و اصل مطلب هم چیزی نزدیک به اجماع است؛ امّا گویا شبهه‌ی ابتدائی یا یک شبهه‌ی در حد توهم وجود دارد و آن این است که روایاتی داریم که اشعار دارند بر تعدد غسل نسبت به میت جنب که دو تای از آن روايات نمی‌تواند قابل استناد باشد؛ برای این که آن دو روایت مشتمل است بر کلمه‌ی که اشاره دارد به تعلق غسل دوم به غاسل كه شرح ذيل مي‌باشند:

1- وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ عِيصِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا مَاتَ الْمَيِّتُ وَ هُوَ جُنُبٌ غُسِّلَ غُسْلًا وَاحِداً- ثُمَّ اغْتَسَلَ بَعْدَ ذَلِكَ.[7]

صاحب وسائل هم می‌فرماید که غسل دومی ظهور دارد در غسل مس میت.

2- وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ عِيصٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ مَاتَ وَ هُوَ جُنُبٌ- قَالَ يُغْسَلُ غَسْلَةً وَاحِدَةً بِمَاءٍ- ثُمَّ يُغَسَّلُ بَعْدَ ذَلِكَ.[8]

سند هم درست است و این تکرار غسل در این دو روایت مربوط به غسل مس میت مي‌باشد.

دو روایت دیگري است که در آن تعدد غسل آمده و آن روایات ذيل اند:

1- وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سَعِيدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْكُوفِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ عِيصٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع الرَّجُلُ يَمُوتُ وَ هُوَ جُنُبٌ- قَالَ يُغْسَلُ مِنَ الْجَنَابَةِ ثُمَّ يُغَسَّلُ بَعْدُ غُسْلَ الْمَيِّتِ.[9]

ظاهر این متن این است که میت یک مرتبه غسل جنابت داده شود، بعد غسل میت داده شود و سپس برای سومین بار بعد از غسل میت، غسل داده شود که چنین چیزی در شرع قابل التزام نیست؛ لذا سیدنا الاستاد در توجیه این روایت می‌فرماید: یک شستن از جهت منی داده شود؛ چون از جنابت گاهی به منی تعبیر می‌شود، بعد غسل میت انجام شود و سپس غسل مس میت انجام گيرد؛ یعنی ابتدا ازاله‌ی منی از بدن ميت نماید و بعد غسل میت انجام شود و سپس غسل مس میت انجام گيرد؛ علاوه بر این که این متن، قابل توجیه است و دلالت بر تعدد غسل ندارد، سند آن به سعید بن محمد کوفی ضعیف است و ایشان توثیق ندارد، پس ظاهر متن هم ظهور در مطلوب ندارد و هم دو تا احتمال در آن وجود دارد که باعث اجمال آن می‌گردد و هم این بیان دارای ابهام است و ظهور ندارد، پس قابل استفاده نمي‌باشد.

2- وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ عِيصٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ أَبِيهِ فِي حَدِيثٍ قَالَ: إِذَا مَاتَ الْمَيِّتُ وَ هُوَ جُنُبٌ غُسِلَ غُسْلًا وَاحِداً- ثُمَّ يُغَسَّلُ بَعْدَ ذَلِكَ.[10]

این روایت مرسل است و اگر ظهور نداشته باشد در اين كه مراد از غسل دوم غسل مس ميت است، دو روایت دیگری که از عیص بن قاسم آمده قرینه می‌شود بر این که مراد از غسل دوم در آن، غسل مس میت است.

پس غیر از یک غسل، غسل دیگری واجب نیست و اشکالی هم وجود ندار.

سید یزدی در مسأله شماره سه می‌فرماید: «لا يشترط في غسل الميت أن يكون بعد برده‌ و إن كان أحوط‌[11] »

غسل میت مشروط به سرد شدن بدن نیست؛ به خاطر اطلاق دلیل، هر چند که احوط بعد از سرد شدن است؛ چون حرارت بدن یکی از علائم حیات مي‌باشد.

علامه حلی در کتاب تذکره، می‌فرماید: « ويستحب تعجيل أمره مع تحقق موته بإجماع العلماء[12] »

نصی هم در این رابطه آمده که «عجلوا بهم إلى مضاجعهم يرحمكم الله[13] ».

بنابراین؛ تأخیر غسل تا سرد شدن بدن لازم نیست بر اساس اطلاق دلیل غسل و نص استحباب تعجیل در تجهیز میت.