درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: احکام اموات/غسل ميت /كيفيت تيمم دادن ميت

سید طباطبائی یزدی در مسأله‌ی شماره یازده می‌فرماید: «يجب أن يكون التيمم بيد الحي لا بيد الميت‌ و إن كان الأحوط تيمم آخر بيد الميت إن أمكن و الأقوى كفاية ضربة واحدة للوجه و اليدين و إن كان الأحوط التعدد[1] .»

تیمم دادن میت باید با دست حیّ انجام شود؛ زیرا تیمم دادن میت وظیفه‌ی افراد زنده است؛ همانطوری که غسل دادن او وظیفه‌ی آنان می‌باشد؛ بنابراین باید تیمم با دست حیّ انجام شود.

محقق حلی، شرایع، ج1، ص38 می‌فرماید: اگر غسل دادن میت ممکن نبود، باید تیمم داده شود؛ همانطوری که فرد عاجز را تیمم می‌دهد، میت را هم تیمم دهد و تمام مسائل بر عهده‌ی تیمم دهنده است و فقط در نیت فرق می‌کند که در صورت عجز نیت را فرد عاجز می‌کند و در میت تیمم دهنده نیت می‌کند.

صاحب جواهر، ج4، ص144: تیممی که بدل از غسل است، مکلف خود میت نیست؛ بلکه حی باید غسل را انجام دهد و در تیمم هم وظیفه‌ی اوست، نه این که دست میت را بر زمین بزند و تیمم دهد و خود غسل میت اشعار به آن دارد. خلاصه غسل میت تکلیفی است بر عهده‌ی مکلف حی و الآن که غسل میت متعذر است، بدل آن می‌آید و آن هم بر عهده‌ی حی است. میت نه مکلف به غسل است و نه مکلف به تیمم.

محقق ثانی در جامع المقاصد، ج1، ص372 می‌فرماید: اگر غسل میسر نباشد باید تیمم داده شود؛ چون تیمم بدل از غسل است و غسل که ممکن نباشد، باید تیمم داده شود و این تیمم طبیعتا وظیفه‌ی تیمم دهنده خواهد بود؛ برای این که فردی که از دنیا رفته است تیمم و غسلش بر عهده‌ی شخص حیّ خواهد بود.

فقیه همدانی، مصباح الفقیه، ج5، ص203: تیمم به توسط حی باید صورت گیرد، در صورتی که کار به تیمم کشیده می‌شود، بر اساس عمل متشرعه تیمم را شخص حی انجام می‌دهد، اگر ممکن باشد تیمم توسط خود میت انجام شود، آن هم درست است؛ در نتیجه تیممی که به وسیله‌ی حی انجام می‌شود، غالب اوقات است و اگر می‌شود از دست خود میت استفاده کرد، مشکلی ندارد و احتیاط در جمع بین هر دو امر است.‌

تحقيق اين است كه تیمم توسط میت ممکن نیست؛ چون حرکت و انعطافی در بدنش وجود ندارد، فقیه همدانی هم گفت اگر ممکن باشد تیمم به دست خود میت انجام شود.

سيد يزدي در ادامه مي‌فرمايد: «الميت المغسل بالقراح‌ لفقد الخليطين أو أحدهما أو المتيمم لفقد الماء أو نحوه من الإعذار لا يجب الغسل بمسه و إن كان أحوط[2] ‌»

محقق ثاني در كتاب جامع المقاصد، مي‌فرمايد: «ولو مس الميت ماس بعد هذا الغسل ، فالظاهر وجوب الغسل عليه ، لعدم تغسيله على الوجه المعتبر لأن هذا غسل ضرورة ، ولهذا تجب إعادته على الأصح إذا أمكن تغسيله على الوجه المعتبر قبل الدفن ، وكذا القول في كل غسل شرع للضرورة ، ومثله التيمم بطريق أولى [3] .»

پس سید یزدی فرمود غسل مس میت واجب نیست، دلیلش عموم بدلیت است و احکام مترتب بر غسل، مترتب بر تیمم مي‌باشد؛ بنابراین اصلا غسل مس میت ندارد؛ محقق ثانی فرمود غسل مس میت دارد.

سیدنا الاستاد در باره‌ی غسل مس میت در تنقیح، ج9، ص56 می‌فرماید: غسل مس میت واجب است؛ برای این که قائم مقامی تیمم در مورد ضرورت است و دلیل این مقدار دلالت دارد؛ اما این که مثل غسل باشد و تمام آثار آن را داشته باشد، دلیل بر آن دلالت ندارد.

جمع بین حقین این است که در متن عروه کلمه احوط آمده و این کار ما را آسان می‌کند که اقوا عدم غسل؛ ولی احوط این است که غسل مس میت ترک نشود.

شرائط غسل

و هي أمور الأول نية القربة على ما مر في باب الوضوء. الثاني طهارة‌ الماء. الثالث إزالة النجاسة عن كل عضو قبل الشروع في غسله بل الأحوط إزالتها عن جميع الأعضاء قبل الشروع في أصل الغسل كما مر سابقا. الرابع إزالة الحواجب و الموانع عن وصول الماء إلى البشرة و تخليل الشعر و الفحص عن المانع إذا شك في وجوده. الخامس إباحة الماء و ظرفه و مصبه و مجرى غسالته و محل الغسل و السدة و الفضاء الذي فيه جسد الميت و إباحة السدر و الكافور و إذا جهل بغصبية أحد المذكورات أو نسيها و علم بعد الغسل لا يجب إعادته- بخلاف الشروط السابقة فإن فقدها يوجب الإعادة و إن لم يكن عن علم و عمد‌[4]

تمام این شرایط، مجمع علیها و بلکه مورد تسالم است؛ اگر آب طاهر نباشد یا مانع باشد یا ازاله‌ی نجاست نشود، غسل انجام نمی‌شود و باید این شروط فراهم باشد و اگر آب غصبی باشد تصرف ممنوع است و غسل یک عمل قربی است و تقرب با امر مبغوض نمی‌شود.

سید یزدی در ادامه می‌فرماید: «يجوز تغسيل الميت من وراء الثياب‌ و لو كان المغسل‌ مماثلا بل قيل إنه أفضل و لكن الظاهر كما قيل إن الأفضل التجرد في غير العورة مع المماثلة‌[5] »

تغسیل میت از روی لباس جایز است هر چند که غاسل مماثل باشد؛ بلکه گفته شده غسل از روی لباس افضل است؛ ولی ظاهر آنطوری که گفته شده، افضل تجرد در غیر عورت است، در صورتی که غاسل مماثل باشد.

جواز غسل از روی لباس و بدون لباس بدون اشکال است و بحث در این است که کدام یک افضل نسبت به دیگری است؟

اقوال قدما

شیخ صدوق در کتاب هدایه، ص24 می‌فرماید: بايد قمیص را نزع کرد و میت را برهنه غسل داد.

شیخ طوسی در نهایه، ص33 می‌فرماید: باید قمیص کنده شود و ميت مجردا غسل داده شود.

برخی حتی همانند ابن حمزه در كتاب وسيله نزع را واجب دانسته است.

برخی از فقها گفته از روی لباس غسل داده شود؛ پس اصل جواز در هر دو صورت بدون اشکال است و غسل دادن به صورت برهنه از نظر شیخ صدوق و طوسی افضل مي‌باشد و حتی ابن حمزه نزع لباس را واجب بیان نمود.

محقق ثانی در کتاب جامع المقاصد، ج1، ص375 می‌فرماید: جواز هر دو صورت اقوا است؛ اما تطهیر بدن با حالت تجرد کامل تر است.