درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: احکام اموات/غسل میت /وحدت و تعدد تیمم بدل از غسل میت

سید طباطبائی یزدی پس از آن که فرمودند اگر آب برای غسل میت وجود نداشته باشد، باید تیمم انجام شود و در باره‌ی تیمم دو قول وجود دارد یکی این که سه تیمم انجام شود و دیگری این که یک تیمم انجام شود.

در این رابطه باید توجه نمود که بعد از میسر نبودن آب یا غسل، تیمم واجب و لازم است. ممکن است گفته شود در صورتی که آب نباشد، غسل واجب نیست، پس تیمم هم واجب نباشد؛ ولی مشهور تبدیل غسل به تیمم است.

اقوال

شیخ مفید در کتاب مقنعه، ص85 می‌فرماید: در صورتی که آب میسور برای غسل نباشد، باید بدل از غسل تیمم انجام داد.

شیخ طوسی در کتاب نهایه، ص46 می‌فرماید: در صورتی که آب متعذر باشد باید تیمم انجام شود.

ادله

1-اجماع که شیخ طوسی در کتاب خلاف، ج1، ص117 می‌فرماید: دلیل ما اجماع فرقه‌ی امامیه است.

2- مطلقات تیمم که اگر آب نبود تیمم جایگزین می‌شود. مطلقات در باب 23 از ابواب تیمم کتاب وسائل آمده است. صاحب جواهر در کتاب جواهر ج4، ص135-140 می‌فرماید: تیمم در طهارت از حدث جای وضو و غسل را می‌گیرد نه در خبث؛ لذا ممکن است تیمم جا نداشته باشد.

3-دلیل اصلی ما روایت عمرو بن خالد است که در آن چنین آمده:

«إِنَّ قَوْماً أَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ ص فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ- مَاتَ صَاحِبٌ لَنَا وَ هُوَ مَجْدُورٌ- فَإِنْ غَسَّلْنَاهُ انْسَلَخَ فَقَالَ يَمِّمُوهُ[1] »

سیدنا الاستاد می‌فرماید: این روایت از نظر دلالت درست است ولی سندش درست نیست. محقق حلی سند را گفته زیدیه است ولی مضمونش مورد عمل اصحاب می‌باشد.

علی التحقیق سند این روایت اعتبار دارد و دلالت آن بر مطلوب کامل است.

سیدنا الاستاد در کتاب تنقیح، ج9، ص35 این ادله را مورد اشکال قرار می‌دهد و می‌گوید؛ امّا چیزی که به ما کمک می‌کند این است که در نصوص آمده که غسل میت مثل غسل جنابت است؛ در نتیجه همان طوری که در غسل جنابت اگر آب متعذر بود، بدل از آن تیمم کند، در غسل میت هم اگر متعذر بود، تیمم شود و در برخی از روایات آمده که انسان در حین موت بدنش طوری می‌شود که منی از او خارج می‌گردد و اگر غسل جنابت امکان نداشت، تیمم انجام شود. پس اصل مسأله که اگر آب وجود نداشت تیمم انجام شود، مطلب درستی است؛ اما این که آیا یک تیمم عوض سه غسل کافی است یا در برابر هر غسل یک تیمم انجام شود؟

در مسأله دو قول وجود دارد: یک قول مشهور که یک تیمم کافی است و دیگری قول غیر مشهور که می‌گوید سه تا تیمم انجام شود.

قول به وجوب سه تیمم را علامه حلی در کتاب تذکره، ج1، ص384 فرموده: تیمم بدل از غسل است و هر غسلی یک بدل می‌خواهد.

شهید ثانی در کتاب مسالک، ج1، ص76 می‌فرماید: اگر آب متعذر بود، باید سه تیمم انجام شود. اصح و قاعده این است که هر مبدل منه مستقل اند و بدل مستقل می‌خواهد.

محقق ثانی در کتاب جامع المقاصد، ج1، ص373 می‌فرماید: در بدل هر سه تا غسل، سه تا تیمم لازم است؛ برای این که بدل قوی تر از مبدل منه نمی‌تواند باشد و یک بدل ضعیف نمی‌تواند جایگزین سه مبدل منه شود.

سیدنا الاستاد در کتاب تنیقیح، ج9، ص40 می‌فرماید: در اینجا هم باید بگوییم که سه تیمم بدل از سه غسل انجام شود؛ مثلا اگر یک تیمم بدل از غسل باشد و یک تیمم بدل از وضو، آیا می‌شود گفت یک تیمم از هر دو کافی است؟ خیر در محل بحث ما نیز چنین است. در صحیحه عبد الله مسکان و موثقه حلبی که قبلا بیان شد، هر غسل با کیفیت جدا آمده است و بدلش هم مستقل می‌باشد.

قول بعدی که گفته یک تیمم کافی است؛ اولا این قول، قول مشهور است که شهید اول در کتاب ذکری، ج1، ص327 فرموده: ظاهر اصحاب در این رابطه این است که تیمم واحد کفایت می‌کند؛ برای این که اطلاق امر اقتضای می‌کند که تیمم واحد کافی باشد. از بیان ایشان استفاده می‌شود که هم رأی ایشان این است و هم ظاهر اصحاب است و به آن اجماعی که گفتیم صدمه وارد می‌شود.