< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

97/11/09

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: بحث و تحقیق درباره فروع مربوط به جنابت

تتمه مسئله نهم را که بعضی ها سوال کردند الان شرح بدهم. در نهایت مسئله نهم گفته شد که اگر حدث اکبر در اثناء غسل صورت بگیرد و هر دو غیر از موجب جنابت باشد مس میت و نذر و اینها فرمودند اقوی عدم بطلان است و بعد فرمودند جایز است استیناف به غسل واحد و بعد فرمودند اگر غسل سابق جنابت باشد حکم همین است یعنی غسل باطل نمی شود می تواند استیناف کند و از نو غسل را انجام بدهد «حتی لو استأنف و جمعهما بنیه واحده علی الاحوط و ان کان اللاحق جنابه فلا حاجه الی الوضو سواء اتمّه و اتی للجنابه بعده او استأنف و جمعهما بنیه واحده» نیت واحده جمع کند آن دو تا غسل را و نیت واحده می شود نیت جنابت دیگر اصلا اینجا احتیاطی نیست و وضویی نیست یک نیت کافی است. این نیت واحده غیر از آن نیت واحده ای است که آنجا گفتیم. مسئله یازدهم: «اذا شک فی غسل عضو من الاعضاء الثلاثه او فی شرطه قبل الدخول فی العضو الآخر رجع و اتی به» می فرماید: اگر مکلف شک کند در غَسل یک عضو از اعضای ثلاثه که سر و سمت راست و سمت چپ و شک کند که الان سمت راست خودش را شسته است یا نه یا شستن آن درست بوده یا نه، در غَسل عضو شک کند یا در شرط آن عضو شک کند که در حقیقت می شود شک در جزء و شک در شرط. جزء یک شستن یک قسمت و شرط شک در شرط آن قسمت مثلا شک می کنیم سمت چپ رسیده ایم که سمت راست یا شسته ایم یا نه این می شود شک در جزء یا شک می کنیم که سمت راست را با آبی که شسته ایم آن آب اطلاق داشت مطلق بود یا مضاف بود آن آب طاهر بود یا متنجس بود حلال بود یا غصبی بود شک در شرط جزء می شود بنابراین درباره شک در جزء که بحثی نیست حکم همین است اما اگر درباره شرط جزء شک بکنیم باز هم حکم همین است که در متن آمده فرق بین شرط و جزء وجود ندارد به دلیل اطلاق ادله که ان شاء الله بحث می کنیم. سید طباطبایی قدس الله نفسه الزکیه در کتاب الدرّه النجفیه می فرماید: «الشک فی الشرط نظیر الشطر فکل ما فیه ففیه یجری» که دره النجفیه فقه منظوم است. شک در جزء و شک در شرط فرق نمی کند به جهت اطلاق ادله که سید طباطبایی هم به این مطلب اشاره داشتند که تایید بود برای متن ما در عروه. می فرماید: اگر شک در جزء غسل بکند یا در شرط آن قبل از دخول در عضو دیگر «رجع و اتی» هنوز به سمت چپ مشغول نشده سمت راست را که همین طور مشغول است شک می کند که درست شد یا نشد «رجع» باید آن را از نو شستشو کند و آب بگیرد. «و ان کان بعد الدخول فیه» اگر بعد از دخول در آن عضو دیگر باشد «لم یعتن به و یبنی علی الاتیان علی الاقوی» اعتناء نکند به آن شک و بنا بگذارد بر اتیان علی الاقوی. «و ان کان الاحوط الاعتناء مادام فی الاثناء» و هرچند احوط این است که تا وقتی که در اثناء هست «و لم یفرغ من الغسل» اعتنا کند «کما فی الوضو» چنانچه که در وضو حکم این است. «نعم لو شک فی غسل الایسر اتی به» اگر شک کند در غسل ایسر که جانب چپش را شسته است یا نه می فرماید: «أتی به و ان طال الزمان» آنجا باید همان سمت چپ را از نو آب بگیرد و بشوید «لعدم تحقق الفراغ حینئذ» برای اینکه فراغ حاصل نشده است تا قاعده فراغ جاری کنیم. «لعدم اعتبار الموالاه فیه» در غسل موالات شرط نیست «و ان کان یحتمل عدم الاعتناء اذا کان معتادا الموالاه» هرچند عدم اعتناء یک احتمالی هست برای کسی که موالات را خودش عادت کرده باشد برای خودش. درباره این مسئله که مجرای قاعده تجاوز و قاعده فراغ است.

شرائط جریان قاعده تجاوز

باید توجه شود که جریان قاعده تجاوز دو شرط اصلی دارد: 1. باید شک در اصل اتیان عمل باشد، شک در وجود باشد که این عمل وجود پیدا کرد یا وجود پیدا نکرد. 2. شرط دیگرش هم این است که باید از محل که تجاوز شده است به یک امر دیگری مترتب بر آن امر مشکوک وارد شده باشد «خرج منه و دخل فی غیره» این دو تا شرط اساسی برای قاعده تجاوز است. در این رابطه درباره این قاعده باید بگوییم که مدرک و مستند اصلی ما در این رابطه باید نصوص باشد ما باید از نصوص استفاده کنیم تا این قاعده را به این صورت اعلام کنیم.

 

نصوص دال بر قاعده تجاوز

در این رابطه نصوص معتبری وجود دارد: 1. صحیحه زراره «قال قلت لابی عبدالله علیه السلام» سوال می کند از امام صادق «رجل شک فی الاذان» این حدیث طولانی است آن قسمتی که محل استشهاد ماست و به عنوان قاعده مطلب را اعلام می کند این است که موارد را امام بیان فرمود «ثم قال» در نهایت به عنوان یک قاعده کلی فرمود: «یا زراره اذا خرجت من شیء ثم دخلت فی غیره فشکّک لیس بشیء»[1] صریحا مطلب اعلام شد شرطی که خروج و ورود در کار باشد خروج از شیء ای و ورود به شیء دیگر. روایت دیگر که این روایت هم عبارت است از صحیحه اسماعیل بن جابر «قال قال ابوجعفر علیه السلام ان شک فی الرکوع بعدما سجد فلیمض و ان شک فی السجود بعد ما قام فلیمض»[2] اینها مصداق بود قاعده این است که «کل شیء شک فیه مما قد جاوزه و دخل فی غیره فلیمض علیه» در این دو تا روایت صحیحه دو متن واضح و صریحی بود که اگر مکلف شک بکند در انجام عملی و جزئی و وارد بشود به جزء دیگر «فلیمض علیه» قاعده تجاوز است. اما درباره قاعده فراغ شرط اصلی این است که از عمل به طور کامل فارغ بشود در اینجا دو مبنا وجود دارد: مبنای مشهور و مبنای غیر مشهور که مبنای سیدنا الاستاد است. مبنای مشهور که محقق نائینی هم می فرماید این است که در شک در فراغ مربوط می شود به عمل مرکب ذی اجزاء و بعد از فراغ آن عمل اگر کسی شک بکند اعتناء نکند پس شرط اصلی عمل مرکب است و شک بعد از فراغ از آن عمل است. مستند حکم از حیث نصوص هم توجه کنیم: در این رابطه نصوصی وجود دارد که به عنوان نمونه دو تا روایت را بخوانم: 1. صحیحه محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام می فرماید: «کلما شککت فیه بعدما تفرغ من صلاتک فلیمض و لا تعد»[3] که یک شیوه استفاده از روایت را برای شما یادآور بشوم هر کجا دیدید که صدر روایت مصادیق را ذکر بکند در انتهای روایت بیان به طور کلّی به نحو کلّما و کلّ شیء بیان بشود در حقیقت بیان دلیل است برای آن موارد و در حقیقت می شود بیان قاعده در ضمن تطبیق با مصادیق. حالا اینجا می بینیم در همین روایت شکوک مصادیق ذکر شده بعد از که شکوک و مصادیق ذکر بشود در آخر گفته می شود که امام باقر فرمود «قال کلما شککت فیه بعدما تفرغ من صلاتک فامض» که عمل مرکب که صلاه است «تفرغ» فارغ شدید از صلاه تان، این قاعده فراغ از کجا قاعده فراغ آمد؟ قاعده تجاوز از کجا قاعده تجاوز شد؟ در نص قاعده تجاوز خواندیم که «کل شیء شک فیه مما قد جاوزه» که قاعده شد قاعده تجاوز و در اینجا آمده بود که «ما تفرغ»که قاعده شد قاعده فراغ. این قاعده ها را می گوید قاعده های اصطیاده. مصداق اتم اصطیاده این دو تاست ماده آمده اما خود قاعده و ساختار کامل نیست از ماده اصطیاد شد قاعده اصطیاده. این «کلما شککت فیه بعدما تفرغ من صلاتک فامض و لا تعد» این را گفتیم بعد می گوییم ممکن است این قاعده به صلاه اختصاص داشته باشد. روایت بعدی موثقه محمد بن مسلم هست که در سند ابن بکیر آمده «عن ابی جعفر علیه السلام کلما شککت فیه مما قد مضی فامضه کما هو»[4] اینجا صلاتی هم نیست یک اطلاقی دارد به طور کامل که تمام این مورد شکوک را شامل می شود. بنابراین آن احوطی که در متن آمده است برای این بود که این قواعد درباره صلاه هست نه طهارت. لذا علامه حلی قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: در جزء از غسل اگر شک بشود باید اعاده کرد حتی از مکان غسل هم اگر بیرون رفته اعاده کند چون موالات شرط نیست. برای اینکه این نصوصی که آمده است موردش صلاه است نه طهارت که غسل باشد.[5] سید طباطبایی هم وجه احوطش این بود و اقوی این شد که این نصوص در نهایت قاعده کلی بیان می کند مورد اولاً مخصص نیست و ثانیاً جایی که موارد باشد و در نهایت قاعده کلی بیاید درست از باب تطبیق کلی بر مصادیق است. اینجا هم دیدیم و متن نصوص هم خواندیم و سیدنا الاستاد هم مطلب را به همین نحو اعلام می کند. و اما درباره فراغ دیدیم فقط فراغ از عمل مرکب بود. این قول مشهور است و محقق نائینی هم همین را می فرماید که منظور از قاعده فراغ یعنی فراغ بعد از اتمام عمل مرکب اما سیدنا الاستاد می فرماید: دلیل اطلاق دارد بعد از فراغ هم قاعده فراغ جا دارد و نسبت به جزء در اثناء یک عمل مرکب باز هم فراغ جا دارد. که در موثقه محمد بن مسلم آمده بود: «کلما شککت فیه مما قد مضی فامضه کما هو» این «کلما شککت» هم شامل عمل مرکب می شود و هم شامل جزء می شود و هم اختصاص به صلاه ندارد به طهارت هم جا دارد که جاری بشود. بنابراین عمومیت قاعده فراغ که ثابت شد حالا منظور از ورود در امر دیگر چیست؟ منظور از ورود در امر دیگر «کلما خرجت من شیء و دخلت فی غیره» ورود در غیر که منظور از غیر امر مترتب بر امر قبلی است که بین دو تا امر ترتبی باشد مثل رکوع و سجود که بعد از رکوع سجود هست یا قیام پس از رکوع که ترتب شرعی دارد اگر ترتب شرعی بود از امری که فارغ شدید تجاوز شد و از رکوع آمدید به قیام شک می کنید که رکوع انجام دادید یا ندادید اینجا قاعده تجاوز جاری می شود. چون خروج از عمل و ورود در امری مترتب به آن. اما درباره قاعده فراغ ورود در غیر شرط نیامده است بلکه فراغ باید محقق بشود که فراغ قطعی بشود. سید طباطبایی درباره موالات که قاعده تجاوز جاری بشود یک احتیاطی اعلام کردند فرمودند که اگر در غسل جنابت که موالات نیست و بنابراین پس از غسل جنابت اگر کسی عادتی داشته باشد موالات اعتیادی که اعضای غسل را پشت سر هم انجام بدهد الان خارج شده است از طرف راست مشغول طرف سمت چپ شده است موالات که شرط نبود ترتب نیست موالات ضد ترتب است ترتب یعنی عدم موالات پس ترتب شرعی که نیست باید قاعده تجاوز جاری نشود چون ترتب نیست مگر اینکه بگوییم ترتب عادی وجود داشته که فرد عادتش این بوده که بعد از سمت راست فورا سمت چپ را مشغول می شده الان رسیده به سمت چپ این ترتب معتاد هم جزء ترتب به حساب می آید که بگوییم الان رسیده است به سمت چپ دیگر از سمت راست گذشته کار به اقوی و احوط می رسد که می فرماید: «و ان کان بعد الدخول فیه لم یعتن به و یبنی علی الاتیان علی الاقوی و ان کان الاحوط الاعتناء ما دام فی الاثناء و لم یفرغ من الغسل کما فی الوضوء» چنانکه در وضو مسئله از این قرار است که اعضای وضو اگر شک کنید در انجام عضو قبلی به عضو بعدی مشغول هم شده باشید باید برگردید عضو مشکوک را دوباره انجام بدهید. در وضو این قاعده را که می گویند آیا در بحث وضو این اعاده که آمده است خلاف قاعده است یا مطابق قاعده است؟ شیخ انصاری در کتاب طهارت مسئله را بحث می کند این نکته اعلام می شود که در اینجا قاعده وجود دارد قاعده این است که وضو یک عمل است یک عضوش که انجام بشود به عضو دیگر اشتغال به وجود بیاید تجاوزی نیست یک عمل واحدی است عمل واحد ذو اجزاء است پس تا از وضو فارغ نشده اید قاعده جا ندارد و تجاوزی نیست.[6] و اما سیدنا الاستاد و بعضی از اعاظم بر این اند که در بحث وضو دلیل خاصی است بر خلاف قاعده، اجزاء وضو هر کدام طبق نص غسلتان و مسحتان است نه اینکه بگوییم عمل واحد که عملی است مرکب شده از دو غسل و دو مسح، ترکب قطعی است و قاعده که جاری نمی شود به دلیل اینکه نص صریحی به عنوان تخصیص آمده است در مجموع مسئله غسل و جریان قاعده تجاوز و فراغ را کامل به دست آوردیم و حکم هم برای ما روشن شد. که قاعده شک داریم و قاعده فراغ، قاعده شک در فقه یعنی قاعده شک اقتضاء می کند انجام عمل را مجددا و اما قاعده فراغ و تجاوز عدم اعتناء است. گفته می شود بعد از صلاه سید الحکیم می فرماید دو تا قاعده ممکن است تجاوز بکند قاعده شک هست و قاعده فراغ می فرماید قاعده فراغ حاکم است بر قاعده شک موضوع قاعده شک را برمی دارد. شک در عضو قبل از ورود به عضو دیگر مجرای قاعده شک است و بعد از ورود ورود در امری مترتب بر آن می شود مورد قاعده تجاوز. و بعد از فراغ از غسل می شود مورد قاعده فراغ که بر مبنای سید در اثناء هم جا برای قاعده فراغ وجود دارد که اگر شک در صحت کنیم نه شک در اصل وجود که اگر شک در اصل وجود بکنیم می شود مورد قاعده تجاوز و اگر شک در صحت عمل یا جزء بکنیم می شود مورد قاعده فراغ. مطلب تا اینجا کامل شد تتمه بحث ان شاء الله فردا.


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo