< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

97/09/24

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع:لا فرق فی کیفیه الغسل باحد النحویین

سید طباطبایی یزدی قدس الله نفسه الزکیه در ضمن تعریف غسل ارتماسی می فرماید: «و لا فرق فی کیفیه الغسل باحد النحوین بین غسل الجنابه و غیره من سائر الاغسال الواجبه و المندوبه نعم فی غسل الجنابه لا یجب الوضو بل لا یشرع بخلاف سائر الاغسال کما سیاتی» می فرماید غسلی که گفته شد بر هر دو نحوی که گفتیم هم غسل ترتیبی و هم غسل ارتماسی اختصاص به غسل جنابت ندارد به تمامی اغسال واجبه و مندوبه این دو نحو از غسل جریان دارد و شرعیت دارد. اولا همان که سیدنا الاستاد قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: تمامی اغسال غسل جنابت و غسل حیض و غسل استحاضه و نفاس و همه اغسال واجبه اینها «کلها طبیعه واحده» یک طبیعت است و فرقی نمی کند که این غسل جنابت است و غسل حیض فقط در اعمال فرق نمی کند فقط فرق شان در نیت است. هر دو غسل ترتیبی و ارتماسی نسبت به همه این اغسال واجبه و مستحبه یکسان است چون طبیعت غسل طبیعت واحده ای است. مگر در غسل میت که در غسل میت غسل ارتماسی شرعیت ندارد. فقط غسل ترتیبی است. و ثانیا موید بر این مطلب صحیحه عبدالله بن سنان است محمد بن یعقوب عن علی بن ابراهیم عن محمد بن عیسی عن یونس که همان یونس بن عبدالرحمن است عن عبدالله بن سنان که همه اینها اجلاء و ثقات اند عن ابی عبدالله علیه السلام «قال سالته عن المراه تحیض و هی جنب هل علیها غسل الجنابه قال غسل الجنابه و الحیض واحد»[1] این دلالت بر مطلوب دارد که غسل جنابت و غسل حیض که دو غسل واجب هست واحدند و یک طبیعت واحده دارند. در نصوص که شرحی برای غسل جنابت آمده است در حقیقت با نگاه به واقع است چون در واقع غسل جنابت بیشتر محقق می شود و محل ابتلاء علی الاکثر هست بین الرجال و النساء لذا کیفیت غسل جنابت مشروح بیان شده است که اختصاصی در کار نیست.[2] و بعد می فرماید: از احکام غسل جنابت این است که «نعم فی غسل الجنابه لا یجب الوضو بل لا یشرع» وضو که واجب نیست بلکه مشروع نیست یعنی اگر کسی وضو بگیرد خلاف شرع است.

 

شیخ مفید در غسل جنابت وضو شرعیت ندارد

شیخ مفید قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: در غسل جنابت وضو لازم نیست «لا وضوء لغسل الجنابه فقط بخلاف سائر الاغسال»[3] در اغسال دیگر وضو هست و در غسل جنابت وضو شرعیت ندارد.

 

شیخ طوسی وضو بعد از غسل جنابت را بدعت می داند

و شیخ طوسی قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: «لا وضوء فی غسل الجنابه» بعد اضافه می کند اگر کسی وضو بگیرد بعد از غسل جنابت به قصد طهارت شرعی این عمل بدعت است. برای اینکه شرع وضو اینجا لازم نمی داند یعنی وضو جا ندارد.[4] درباره این مطلب سیدنا الاستاد استنادی می کند که در فراز بعدی برای شما شرح می دهیم ان شاء الله.

 

مسئله 1 غسل ترتیبی افضل از ارتماسی

بعد می فرماید: «مسئله الغسل الترتیبی افضل من الارتماسی» غسل ترتیبی افضل است از غسل ارتماسی. وجه افضل بودن این است که غسل اصلی از سوی شرع به نحو ترتیبی اعلام شده است و بعد شرع یک طریق دیگری را هم گویا تفضلاً اعلام داشته است که اگر اب زیادی بود مصالحتاً بر عباد ارتماس هم بشود در آب غسل به حساب می آید. بنابراین غسل اصلی همان غسل ترتیبی است. و غسل ارتماسی در مرحله دوم تفضلی از سوی شرع اعلام شده است منتها بعد از که ادله را اقامه می کنیم و نصوص باب را ملاحظه می کنیم و فتاوا را بررسی می کنیم این نتیجه به دست می آید که با وجود غسل ترتیبی هم می شود غسل ارتماسی انجام داد. بین غسل ترتیبی و غسل ارتماسی ترتیب نیست که بگوییم اول ترتیب اگر نبود ارتماس بلکه در عین اینکه ترتیب هم ممکن باشد می تواند مکلف ارتماس کند.

 

مسئله 2 قد یتعین ارتماسی یا ترتیبی

ولیکن در مسئله بعد می فرماید: «قد یتعین الارتماسی کما اذا ضاق الوقت عن الترتیبی و قد یتعین الترتیبی کما فی یوم الصوم الواجب و حال الاحرام و کذا اذا کان الماء للغیر و لم یرض بالارتماس فیه» سید می فرماید: گاهی ارتماسی متعین می شود جایی که وقت مضیق باشد تا غسل ترتیبی انجام بشود وقت فوت بشود. سحر هست و قبل از طلوع فجر باید غسل انجام بشود حوضی دارد و شیر آب و دوش حمام، تا حمام دوش بگیرد طلوع فجر می شود خودش را بیاندازد داخل حوض غسل ارتماسی محقق شده است و قبل از طلوع فجر برود به استقبال روزه رمضان. این تعین را سید الحکیم قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: این تعیین به حکم عقل است از باب مقدمه واجب که قبل از طلوع فجر باید غسل انجام بدهد.[5] و همین طور گاهی ترتیبی معین می شود مثلا در روز رمضان که غمس در آب و ارتماس در آب علی المشهور بلکه مجمع علیه این است که موجب بطلان روزه می شود. باید غسل ترتیبی انجام بدهد. و همین طور در حال احرام اگر کسی غسل بکند می دانیم که یکی از محرمات احرام سر را زیر آب بردن است بنابراین غسل ارتماسی برای محرم جایز نیست و متعین می شود که باید غسل ترتیبی انجام بدهد. مورد بعدی هم جایی است که مثلا آب ملک غیر است می گوید شما غسل ترتیبی مجازید ولی ارتماس اجازه نمی دهم مالک است شما اشکال نکنید که به ترتیب اجازه داد به ارتماس هم اجازه بدهد نه مالک است و ما یشاء، می گوید غسل ترتیبی را بروید زیر دوش اجازه می دهم و داخل حوض فرو رفتن اجازه نمی دهم ملکیت یا تمکن وجود ندارد در این صورت تمکن اختصاص دارد به غسل ترتیبی. تا اینجا مسئله معلوم شد.

 

مسئله 3 غسل ترتیبی به نحو ارتماسی

مسئله سوم می فرماید: «یجوز فی الترتیبی ان یغسل کل عضو من اعضاء الثلاثه بنحو الارتماس بل لو ارتمس ثلاث مرات مره بقصد غسل الراس و مره بقصد غسل الایمن و مره بقصد الایسر کفی» می فرماید: غسل ترتیبی جایز است به نحو ارتماس، مثلا حوضی است شما غسل ترتیبی انجام می دهید اول سرتان را به قصد شستن سر زیر آب می برید و بیرون می آورید به قصد شستن سر، بعد سمت راست تان را داخل آن حوض آب می گیرید به قصد غسل ترتیبی بعد سمت چپ تان را این جایز است چنانچه که ارتماس در وضو هم گفتیم جایز است. منتها در وضو وضع طوری است که باید آرنج را اول بیرون بیاوریم تا قسمت اعلی به پایین ترتیب رعایت بشود. در غسل که ترتیبی از اعلی به اسفل در کار نیست. این ارتماس جایز است بلکه می فرماید: انسان اگر خودش را سه بار زیر آب ببرد هر نوبت به قصد یک قسمت درست است. مثلاً غسل ترتیبی می کند به قصد اینکه سرش را بشوید این را قصد می کند زیر آب حوض تمام بدن را فرو می برد اما قصدش این است که سر و گردن شستشو بشود. دوباره بیرون بیاید باز هم برود زیر آب حوض به طور کامل اما به قصد سمت راست درست است بار سوم زیر آب برود به قصد سمت چپ سه بار داخل آب رفت بیرون آمد هر بار به قصد یک قسمت از سه قسمت بدنی که ترتیب در آن لازم است جایز است. برای اینکه اولاً در غسل ترتیبی شستن قسمت ها کافی است شستن صدق می کند. جریان لازم است و اجراء آب لازم است اجراء شده است چیزی اضافه آمده است اضافه شدن اشکالی ایجاد نمی کند. سرتان را قصد داشتید که به عنوان غسل ترتیبی شستشو کنید سر را بردید زیر آب مضافا بر آن بدن هم زیر آب رفت رفتن بدن زیر آب آن قصد شما را باطل نمی کند. چیز اضافی ضرری وارد نمی کند. بنابراین به طور کامل رمس انجام می شود موید بر این مطلب روایتی را ببینیم روایت صحیحه زراره بود که مکرر این را خوانده ایم این قسمت را اضافه کنیم در ذیل این روایت آمده است «سالت اباعبدالله عن غسل الجنابه» شرح می دهد آقا غسل را تا که می فرماید: «و کل شئ امسسته الماء فقد انقیته»[6] هر عضوی که آب در آن عضو مساس پیدا کند غسل است. در صورتی که ما سمت راست را قصد می کنیم بشوییم به ترتیب همان سمت راست را قصد می کنیم تابع قصد و نیت ماست تمام بدن را زیر آب می کنیم به قصد آن سمت راست درست است مساس آب صورت گرفته و آن عضو هم غسلش انجام شده است و اشکالی در کار نیست. بعد خصوصیاتی بین ارتماس و ترتیب، سید می فرماید: «و یجوز غسل واحد من الاعضاء بالارتماس و البقیه بالترتیب بل یجوز غسل بعض کل عضو بالارتماس و بعضه الآخر بامرار الید» دیگر این غسل ارتماسی نیست ارتماس است در غسل ترتیبی ارتماس است. در غسل ترتیبی جایز است ارتماس بعضی از اعضاء سر را بگیرید زیر آب بیاورید ارتماس است و طرف راست را زیر دوش ببرید و آب جاری کنید یا سمت راست را بگیرید ارتماسی و سمت چپ را زیر دوش آب. ترتیب در بعض و ارتماس در بعض اشکالی ایجاد نمی کند. شما نگویید که ما یا ترتیبی انجام می دهیم یا ارتماسی، جواب: مسئله تابع عمل شما نیست مسئله تابع فرض است. اگر فرض کنیم یک مکلف به این گونه غسل انجام داد این غسل درست است شرعیتش ثابت است اشکالی ندارد. «و کذا لو حرک بدنه تحت الماء ثلاث مرات او قصد بالارتماس غسل الراس و حرک بدنه تحت الماء بقصد الایمن و خرج بقصد الایسر».

 

مسئله 4

بعد می فرماید: مسئله چهار «الغسل الارتماسی یتصور علی وجهین احدهما ان یقصد الغسل باول جزء دخل فی الماء و هکذا الی الآخر فیکون حاصلا علی وجه التدریج و الثانی ان یقصد الغسل حین استیعاب الماء تمام بدنه و حینئذ یکون آنیا و کلاهما صحیح و یختلف باعتبار القصد و لولم یقصد احد الوجهین صح ایضا و انصرف الی التدریجی» اگر غسل ارتماسی صورت بگیرد دو وجه دارد یعنی دو وجه متصور است: وجه اول این است که تدریجی باشد وجه دوم دفعی. تدریجی اش این است که زیر اب همین طور پایتان را که گذاشتید به تدریج تا کل بدن زیر آب برود نیت از اول جزء از همان گذاشن پا شروع می شود استمرار دارد تا آخرین جزء بدن زیر آب قرار بگیرد. این گونه می شود گونه تدریجی. و اما گونه دوم این است که تمام بدن که زیر آب برود همان لحظه که تمام بدن زیر آب رفت غسل را نیت کند می شود آنی که دفعه واحده حقیقیه یعنی یک آن واحد دفعه حقیقیه باشد. این صورت هم درست است منتها به نیت فرق می کند می تواند تدریجی باشد و می تواند دفعی باشد. چرا هر دو صورت درست است؟ برای اینکه در هر دو صورت ارتماس صادق است و نیت هم محقق است و اشکالی هم وجود ندارد.

 

اما نظرات فقهاء

در این رابطه فقهاء یک مقدار بحثی داشته اند که به طور خلاصه از این قرار است: صاحب جواهر قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: غسل ارتماسی چند صورت دارد:

صورت اول که همان رای مشهور است که بین اعضای غسل وحدت وجود داشته باشد مرتاً واحدتاً منتها وحدت عرفیه که با تدرج و تدریج تطبیق می کند. تدریجاً تمام بدنش را زیر آب ببرد. این یک وحدت عرفیه است و درست هم هست.

صورت دوم که مختار خود صاحب جواهر قدس الله نفسه الزکیه هست این است که می فرماید: از اولین جزئی که زیر آب می رود قصد غسل کند و این قصد ادامه داشته باشد تا آخرین جزء که در متن هم آمده است این گونه از غسل درست است و صدق عرفی دارد و بلا اشکال و با معنای رمس صدق می کند که در نصوص آمده است «ارتمس» با رمس صادق است.[7] در این رابطه سیدنا الاستاد قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: روایاتی که درباره غسل جنابت آمده است دو تا تعبیر دارد یک تعبیر به ارتماس دارد دومین تعبیر تعبیر به اغتماس است. ببینیم در این دو تا تعبیر که ارتماس و اغتماس آمده است آیا معنا هم فرق می کند یا فرق نمی کند. آن روایتی که ارتماس دارد دیدیم و در آن رابطه مکرر صحبت کردیم که همان حدیث «ارتماسه واحده» بود. و اما روایتی که مرسله شیخ صدوق است امده است عن محمد بن علی بن الحسین شیخ صدوق باسناده عن عبیدالله بن علی الحلبی که اسناد شیخ صدوق به این عبیدالله بن علی الحلبی درست است «قال حدثنی من سمعه یقول اذا اغتمس الجنب» این روایت شد سند مرسله. «من سمعه» دیگر راوی ذکر نشد اما مرسله صدوق است. «یقول اذا اغتمس الجنب فی الماء اغتماسه واحده اجزاه ذلک من غسله»[8] اینجا اغتماس آمده در روایات دیگر چندین روایت دیدیم که ارتماس آمده. یک تعبیر ارتماسه واحده بود که در حد استفاضه بود اینجا آمده است اغتماسه واحده. فرق بین اغتماس و ارتماس لغتا گفته شده است که این است که اغتماس این است که زیر آب به اندازه زیادی باقی بماند این می شود غمس. ارتماس این است که زیر آب برود و زیاد آنجا مکث نکند یک ارتماس کافی است. یک مرتبه زیر آب قرار گرفتن کافی است. یک فرق لغوی مختصری است. سیدنا می فرماید: این دو تا در حقیقت فرقی نمی کند ولی در مجموع معنای ارتماس همان که صاحب جواهر فرمودند رمس در آب است. رمس در آب طوری باشد که عرف نگوید که فاصله ای بین این رمس محقق شد که نصف بدن را یک ساعت قبل زیر آب گرفته و نصفی را یک ساعت بعد، نه یک تدرج مختصری هم اگر داشته باشد با تانی هم زیر آب آرام آرام برود به تدریج زیر آب برود رمس است. دیگر عجله و شتاب هیچ دخلی در کار ندارد. شرطش یک چیز است و آن این است که عرف بگوید این ارتماس کرد نگوید که نصف بدنش الان ارتماس کرد و نصف بدن یک ساعت آن را دیگر عرف ارتماس نمی گوید. بنابراین در ارتماس فقط صدق عرفی و غمس تدریجی کافی است البته غمس دفعی مانعی ندارد ولی لازم نیست. ما می خواهیم آن قدر لازم میسور متعارف را اعلام بکنیم که غمس تدریجی است. این غمس تدریجی هم از نصوص استفاده می شود هم از معنای اغتماس و ارتماس به دست می آید بلا اشکال این گونه غسل ارتماسی درست است بلا شبهه. بعد می فرماید: اگر هیچ کدامش را قصد نکرد نه صورت اول تدریجی را و نه صورت دوم دفعی را هیچ کدام را قصد نکرد و می فرماید: «و یختلف باختلاف القصد ولولم یقصد احد الوجهین صح ایضا»[9] هیچ کدام از این دو صورت را قصد نکرد فقط زیر آب رفت قصد غسل دارد می فرماید: «صح و انصرف الی التدریجی» منصرف می شود به غسل تدریجی. چرا به غسل تدریجی منصرف می شود؟ برای اینکه در آن غسل دفعی این بود که کل بدن زیر آب قرار گرفت آنگاه نیت کند غسل را، نیت هم یک آن واحد نیت می شود. پس اگر هیچ قصدی نکرد تدریجا رفت زیر آب به طور طبیعی غسل تدریجی محقق می شود برای اینکه غسل دفعی تدریجی را در مقدمه خودش دارد. برای اینکه گفتیم در غسل ارتماسی ترتیب نیست در غسل ارتماسی فقط فرو بردن تمام بدن زیر آب است غسل محقق می شود به شرط اینکه نیت قربی انجام شده باشد. سیدنا الاستاد می فرماید: شما در نیت غسل ارتماسی هیچ یکی از این دو وجه را قصد نکنید فقط قربه الی الله مطلقا قصد کنید به قصد قربت مطلقه هیچ مشکلی نداشته باشد تدریجی بود یا دفعی بود وقتی که تمام زیر آب قرار گرفت غسل ارتماسی انجام گرفته و مطلب کامل است. بعد می فرماید: «و یشترط فی کل عضو ان یکون طاهرا حین غَسله» که ان شاء الله شرحش برای فردا.


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo