درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: له کیفیتان الاولی الترتیب الثانیه الارتماس

سید طباطبایی یزدی قدس الله نفسه الزکیه فرمودند: «و له کیفیتان الاولی الترتیب» فرمودند برای غسل دو کیفیت وجود دارد اول ترتیب که این کیفیت شرح داده شد و کامل شد. متن را اگر بخوانیم چیزی که لازم به بحث باشد وجود ندارد. رسیدیم به قسم دوم: «الثانی الارتماس و هو غمس تمام البدن فی الماء دفعهً واحدهً عرفیه و اللازم ان یکون تمام البدن تحت الماء فی آن واحد و ان کان غمسه علی التدریج فلو خرج بعض بدنه قبل ان یغمس البعض الآخر لم یکف کما اذا خرجت رجله او دخلت رجله فی الطین قبل این یدخل راسه فی الماء او بالعکس»[1] کیفیت دوم ارتماس است.

معنای ارتماس

معنای ارتماس یعنی بدن را به طور کامل زیر آب به قصد غسل قرار دادن. فرو بردن تمام بدن در آب دفعتاً واحده. بعد می فرماید: «و اللازم ان یکون تمام البدن تحت الماء فی آن واحد» تمام بدن در یک آن زیر آب قرار بگیرد. و می دانیم بحث فقهی است منظور از آن واحد آن عرفی است نه آن فلسفی دقی که در یک آن دقی فلسفی ظرفیتش یک ثانیه یا کمتر که امکان ندارد عمل صورت بگیرد این عنوان بحث است

اقوال فقهاء

اما بررسی فقهی و استدلالی بحث: ابتداءً بیان اقوال فقهاء و قدماء. قدمای اصحاب در این رابطه فرموده اند که ارتماس کافی است. شیخ مفید قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: ارتماس در آب موجب طهارت می شود و ترتیب هم در غسل ارتماسی ساقط است فقط باید تمام بدن با نیت غسل زیر آب قرار بگیرد[2] و همین طور شیخ طوسی قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: «اذا ارتمس» اگر مکلف ارتماس کند یعنی بدن را زیر آب فرو ببرد در یک مرتبه بدون تدریج غسل محقق می شود و طهارت درست خواهد بود.[3] و همین طور محقق حلی قدس الله نفسه الزکیه همان بیانی که شیخان داشتند را با عبارت دیگر اعلام می فرمایند که مضمون این است غسل ارتماسی یک غسلی است درست شرعاً و نصاً و اجماعاً.[4] و همین طور علامه حلی قدس الله نفسه الزکیه غسل ارتماسی را به عنوان یک غسل درست شرعی اعلام می کند با همان خصوصیتی که گفته شد نیت انجام گیرد پس از نیت غسل تمام بدن دفعتاً واحدتاً زیر آب قرار بگیرد.[5] بنابراین در کلام قدماء و مشهور که محور قدماء شیخان بود و مشهور که محور محقق حلی و علامه حلی بود غسل ارتماسی به عنوان یک غسل صحیح شرعی بلا شبهه اعلام شده است.

ادله غسل ارتماسی

صاحب جواهر قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: غسل ارتماسی یک غسل صحیح است اجماعاً محصلا و منقولا، مورد اجماع فقهاء است که اجماع به هر دو قسمش وجود دارد اجماع محصل و اجماع منقول.[6] یعنی کسی از فقهاء حتی در حد سلار هم پیدا نمی شود که بگوید این غسل ارتماسی غسل شرعی نیست یک اجماع محصل است. و گفتیم اجماع محصل و منقول در این رابطه وجود دارد. سید الحکیم قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: غسل ارتماسی یک غسل صحیح است ترتیب لازم ندارد صحت آن ثابت است اجماعاً که اجماع منقول و محصل و محقق است.[7] خصوصیاتی دارد که بعداً بحث می کنیم که تمام بدن دفعتاً باشد و منظور از دفعه چیست و نیت کی انجام گیرد و کسی فرض کنید زیر دریا غواصی می کند یک مرتبه می خواهد همان جا غسل ارتماسی بکند درست است یا درست نیست؟ اگر فرض کردیم یک کسی غسل بکند نذر کند که من اگر رسیدم به یک گوهر در دل دریا فورا یک غسل می کنم آن هم داخل دریاست و گوهر هم به دست آورد آنجا زیر آب است این غسل ارتماسی می شود یا نمی شود اینها بحث از کیفیت غسل است. اما فعلاً مدرک اعتبار، بعد از که اقوال قدماء را گفتیم و مشهور را گفتیم مستند و اجماع را هم گفتیم به هر سه قسمش یک نکته را اضافه می کنیم و آن این است که حرف از این هم بالاتر می رود می گوییم مشروعیت غسل ارتماسی مورد تسالم اصحاب است. از اجماع رفت بالا تسالم شد. که از یک حیث می گوییم تسالم و از حیث دیگر می گوییم ضرورت. فرق تسالم و ضرورت اعتباری است به اعتبار خود عمل می گوییم ضرورت فقهی است و به اعتبار مدرک و مستند می گوییم متسالم علیه است. تسالم و ضرورت پیوسته بهم هست که فرقش حیثیتی است. اما طبق داب فقهاء باید از نصوص استفاده کنیم هرچند بحث اگر ضروری شد شما که می رسید به مرحله اجتهاد، بحث ها را که باید فحص کنید در مرحله فحص فقط مسائل نظری را بحث کنید مسائل ضروری بحث نمی خواهد. شما در اجتهاد که می رسید یک دور می کنید فقه را. دور کردن فقه راهش این است که مسائل را از اول شروع می کنید از اول که شروع کردید هر مسئله که ضروری بود ادله هم داشت کار نداشته باشید درباره وجوب صلاه صبح بحث نکنید اجتهادی نیست ضروری است. صلاه صبح دو رکعت است بحث نکنید بحث دارد ساعتها وقت تان را می گیرد نیاز ندارد اجتهاد می کنید نیاز به اینها ندارد. بحثی که می کنید ضرورت را بحث کنید. مثلا بگویید نماز جمعه در زمان غیبت واجب است یا واجب نیست؟ اینجا بحث کنید که آیا مقتضای ادله چیست نظری می شود بحث که نظری شد بحث کنید. پس بحث که ضروری بود به اجتهاد شما را معطل نکنید بروید نظریات را بگردید تا اجتهادتان را بیاورید بالا. ضروریات لازم به بحث نیست. منتها ما ضروریات را چرا بحث می کنیم؟ فرق می کند یک مرتبه شنا کردن است یک مرتبه شنا یاد دادن است. ما که بحث می کنیم برای اینکه نظری و ضروری را خوب جدا کنیم خود ضروری را مشخص و روشن کنیم و استناد به نصوص و استفاده از نصوص خود فن اصلی اجتهاد است این را باید رویش کار کنیم. بنابراین برای رفع اشکال این را گفتم که این بحث اگر ضروری است و ارتماس اگر ضروری است چرا ما بحث می کنیم؟ لذا گفتیم بحث می کنیم تا شیوه استدلال را بلد بشویم که نصوصی هست این نصوص دلالتش این گونه است و بعد این نصوص بوده که آورده کار را تا حد ضرورت.

نصوص مسئله

درباره این مطلب سیدنا الاستاد قدس الله نفسه الزکیه این مسئله را که بحث می کنند می فرماید: خلافی نیست درباره شرعیت غسل ارتماسی. در بیان ایشان آمده است که این مطلب هرچند در بین قدماء بحث نشده است ولی من الان متن از قدماء گفتم شاید نظر شریف ایشان این باشد که در اصطلاح قدماء خصوصیات بحث نشده باشد و الا من متن از مقنعه و مبسوط و معتبر و قواعد آوردم که آنها غسل ارتماسی را یک غسل درستی اعلام کردند. توجیه این است که بگوییم خصوصیات آن بحث نشده است و احاله به وضوح شده است. آنگاه نصوص مسئله را یادآور می شود که با یک مقدار تصرفی نصوص را برای شما یادآور بشویم: حدیث اول صحیحه زراره است که این حدیث را قبلا خوانده ایم، در ذیل آن امام صادق می فرماید: «و لو ان رجلا جنباً ارتمس فی الماء ارتماسه واحدهً اجزاه ذلک و ان لم یدلک جسده»[8] می فرماید: اگر مردی که جنب است در آب ارتماس کند یعنی فرو ببرد بدن خودش را در آب یک دفعه و مره واحده آن شخص جنب را این ارتماس کافی است طهارت حاصل می شود هرچند جسد خودش را دلک نکند یعنی دست نکشد و تکان ندهد همین که خودش را زیر آب فرو ببرد یک مرتبه می شود غسل ارتماسی. دلالت کامل بود

منظور از ارتماس واحده در حدیث

اما درباره ارتماسه واحده، منظور از این واحده چیست؟ سید الحکیم می فرماید: این واحده معنایش دفعه نیست این واحده در برابر متعدد است. بنابراین آن دفعه ای که آن واحد با یک سرعت بسیار بالا دفعه واحده که به شدت خودتان را زیر آب ببرید که دفعه واحده باشد چنین چیزی از این واحده استفاده نمی شود واحده یعنی در برابر متعدد. یک مرتبه که خودتان را زیر آب بردید واحده عرفی باشد دیگر نیاز به تکرار ندارد و بار دوم و سوم نمی خواهد. دلالت این حدیث کامل است و اصل شرعیت و کیفیت تا حدودی استفاده شد. اما حدیث دیگر روایت حلبی است که این هم صحیحه است: محمد بن یعقوب شیخ کلینی عن علی بن ابراهیم عن ابیه عن ابن ابی عمیر عن حماد عن حلبی که همه رجال سند اجلاء و ثقات هست آن قصه ابراهیم هم برای ما معلوم است که ابراهیم بن هاشم اخیراً بعضی از فضلاء کتابی مخصوصی هم درباره ابراهیم بن هاشم نوشته است که تحقیق خوبی است و ابراهیم بن هاشم وثاقتش محرز است و شک و شبهه ای وجود ندارد. «قال سمعت اباعبدالله علیه السلام یقول اذا ارتمس الجنب فی الماء ارتماسهً واحدهً اجزأه ذلک من غسله»[9] ما اگر یک جایی بخواهیم تواتر لفظی مثال بزنیم درباره غسل ارتماسی ممکن است تواتر لفظی اعلام بکنیم این جمله آمده است در هر سه روایت «ارتماسه واحده اجزاه ذلک» درست همان متنی که در صحیحه زراره آمده بود آنجا ضمنی بود و اینجا اصلی هست به اصطلاح صدری و ذیلی. آنجا ذیلی بود و اینجا در صدر و متن اصلی است. این می شود غسل و صحیح است. روایت بعدی : و عنه عن ابیه عن النوفلی عن السکونی که عنه همین علی بن ابراهیم است عن ابیه که ابراهیم بن هاشم است عن النوفلی و عن السکونی، نوفلی و سکونی را مکرر بحث کرده ایم ما حصل بحث ما این شده است که حتی بر مبنای سیدنا الاستاد که روی توثیق حساسیت و دقت خاص هم دارند نوفلی و سکونی مورد اعتماد است. مبنایی که ما داشتیم این بود که مضافا بر توثیق و مدح که درباره این نوفلی و سکونی هست این دو راوی آنقدر روایت نقل کرده اند که مذاق رجال حدیث اجازه نمی دهد که روایت این دو تا ضعیف اعلام بشود. در حدی رسیده است که وثاقتش و اعتمادش در خود نقل حدیث روشن شده است. یعنی اگر از دو راوی پشت سر هم با بافت خاص اهل نقل حدیث و رجال حدیث آنقدر سند را مکرر ذکر کنند و در موارد مهمی آنها را مطرح بکنند که دیگر اطمینان بلکه علم حاصل بشود به اعتماد کل قدمای از رجالیین نسبت به این سند دیگر سند از اتقان و اعتبار بالایی برخوردار بود. عن ابی عبدالله علیه السلام «قال قلت له الرجل یجنب فیرتمس فی الماء ارتماسه واحده و یخرج یجزیه ذلک من غسله قال نعم» سوال این بود که اگر فرد جنبی ارتماس در آب بکند ارتماسه واحده و بعد از آب بیرون بیاید غسلش کافی است و از جنابت بیرون آمده است؟ آقا فرمود: این غسل درست است بلا تفصیل و هیچ تفصیلی هم آقا نفرمود. بنابراین با این سه تا حدیث معتبر که نوفلی و سکونی را سیدنا الاستاد معتبره می گویند و تعبیر معتبره هم بسیار تعبیر به جایی است این سند معتبر با دو تا صحیحه ای که آنجا بود معیار ما در رجال این بود که اگر گفتیم سه تا روایت صحیحه باشد در حد مستفیض می شود. اما اگر دو تا صحیحه باشد و یک معتبر البته معتبری که معتبر سکونی و نوفلی است این بعید نیست که مستفیضه باشد روایات و نصوص باب هم در حد استفاضه و مدرک اعتبار غسل ارتماسی در نهایت استحکام است. اما درباره خصوصیات این غسل آنچه که در متن آمده است این است که «ارتماسه واحده» یعنی تدریجی نباشد به این معنا که نصف بدنش را انسان زیر آب بکند مثلا سمت راستش را بعد سمت راست که بیرون آورد دوباره سمت چپش را ببرد زیر آب که آن موقع که سمت چپش زیر آب برده سمت راستش از آب بیرون است کل بدن را زیر آب کرده است اما نه یک مرتبه به تدریج، این زیر آب رفتن شده است اما فرو رفتن در آب صدق نمی کند. سیدنا الاستاد می فرماید: خود ارتماس به معنای غمس است و غمس هم فرو رفتن در آب است معنای لغوی غمس این است که به طور کامل زیر آب برود.[10] و خود ارتماسه واحده هم که در متن آمده بود همین واحده که در برابر تعدد باشد براساس فهم سید الحکیم یا به معنای دفعه واحده باشد براساس فهم سید طباطبایی یزدی ارتماسه واحده و معنای غمس به طور واضح این مطلب را اعلام می کند که غسل ارتماسی پس از نیت این است که تمام بدن یک مرتبه زیر آب قرار بگیرد می شود غسل ارتماسی. اگر تدریجی بود یا اکثریت بدن زیر آب یک انگشت آدم یا یک دست می گوید این دست است عیب ندارد دست خودش را بیرون از آب بگیرد و کل بدنش را زیر آب ببرد و یک قسمتی از انگشت هایش بیرون آب باشد باز هم غسل به نحو ارتماس صورت نگرفته است. این غسل ارتماسی و این وضعیت و کیفیت ابتدائی آن و خصوصیات دیگری که مربوط به این غسل باشد در متن خواهد آمد جلسه فردا ان شاء الله.