درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع:تتمه بحث درباره مکث جنب در مساجد

درباره اصل دخول در مساجد دیروز بحث کردیم و مطلب کامل شد. اما درباره مکث در مساجد سید می فرماید: «الثالث من المحرمات المکث فی سائر المساجد بل مطلق الدخول فیها علی غیر وجه المرور و اما المرور فیها بان یدخل من باب و یخرج من آخر فلا باس به و کذا الدخول بقصد اخذ شئ منها فانه لا باس به و المشاهد کالمساجد فی حرمه المکث»[1] اما درباره مکث در مساجد این مطلب از لحاظ آراء فقهاء مورد اتفاق لا خلاف فیه بل الامر مجمع علیه است. اختلاف نظری که وجود دارد فقط سلار است که دیروز هم اشاره شد و ایشان هم براساس یک روایتی این مطلب را گویا فرموده باشد که آن روایت عبارت است از «ان الله کره لامتی العبث فی الصلاه و اتیان المساجد جنباً»[2] دیروز جوابش را دادیم که منظور از این کراهت کراهت اصطلاحی نیست مکروه یعنی مبغوض نتیجه اش می شود حرمت مکث در مساجد.

سوال:

پاسخ: عبث یعنی کسی از او نماز نبیند یک چیزی بازی و اداء درآوردن باشد. نماز باید با تمام توجه باشد و صورت نمازی باشد. علی کل حال عبث در صلاه حرام است.

ادله عدم جواز مکث در مساجد

و اما مطلب ما که مکث در مساجد جایز نیست اولاً اجماع و ثانیاً نصوص متعددی داریم که از جمله صحیحه جمیل هست عن علی بن ابراهیم عن ابیه عن ابن ابی عمیر از جمیل «سالت اباعبدالله عن الجنب یجلس فی المساجد قال لا ولکن یمر فیها»[3] این را دیروز هم خواندیم. روایت دوم صحیحه حریز و صحیحه محمد بن مسلم «قال قال ابوجعفر فی حدیث الجنب و الحائض یدخلان المسجد مجتازین و لا یقعدان فیه و لا یقربان المسجدین الحرمین»[4] سند هم صحیح است و متن هم صریح است. مطلب دیگری که گفته می شود این است که در مسجد چیزی را اگر بگیرد از مسجد جنب جایز است و اگر چیزی را در مسجد بگذارد جایز نیست. این حکم که در فتوا هم آمده است فقهاء هم در این رابطه اختلافی ندارد. اما از حیث نصوص و مدرک اصلی حکم نص معتبری داریم صحیحه عبدالله بن سنان و صحیحه زراره و محمد بن مسلم. سند کاملا درست است و روات هم اجلاء و ثقات هستند. عن ابی جعفر علیه السلام «قال الحائض و الجنب لا یدخلان المسجد الا مجتازین» تا اینجا که بحث قبلی ما بود

جواز (اخذ) برداشتن چیزی و عدم جواز (وضع) از مسجد

الی ان قال «و یاخذان من المسجد و لا یضعان فیه شیئاً»[5] تصریح کرد به آن مطلبی که ما در فتوا داشتیم که جنب در مسجد چیزی نمی گذارد و از مسجد می تواند چیزی بگیرد. این حکم بود. درباره این حکم فقهاء که می خواهند سرّ مسئله و وجه مطلب را بیرون بدهند توجیهاتی دارند از جمله توجیهی دارد مرحوم فیض می فرماید: شاید وضع بشود به توسط غیر هم انجام بگیرد و اما اخذ فقط به توسط خود فرد می شود از این جهت گویا حکمت بیان شده است که کسی چیزی را به مسجد نگذارد و می تواند چیزی را از مسجد بگیرد.[6] در هر صورت سیدنا الاستاد قدس الله نفسه الزکیه این موارد که مفصل بحث می کند در ضمن می فرمایند: توجیهات توجیهات است اما اصل مطلب این است که نص صریح داریم جایی که ما نص داریم ما تعبد به نص می کنیم فقط این حکم حکم تعبدی است مولی فرموده است چیزی را که در مساجد داشتید بگیرید و چیزی را در مسجد نگذارید تعبد محض است. ما دنبال حکمت نمی رویم ما که نمی توانیم ملاک را کشف کنیم.[7] اما اضافه کنید اگر بخواهیم توجیه بکنیم در تحقیق توجیه درست این باشد که اخذ شئ به طور اغلب تصرف در مسجد نیست بلکه از مسجد چیزی که جا را گرفته بیرون می آورد و وضع شئ تصرف در مسجد است چیزی در مسجد می گذارید بنابراین جنب که در مسجد تصرف نکند یعنی چیزی که اگر داشت در داخل مسجد بگیرد و اگر چیزی نداشت بخواهد بگذارد برایش جایز نیست چون گذاشتن تصرف است و گرفتن مال از مسجد تصرف نیست رفع تصرف است.

سوال:

پاسخ: یکی از توجیهات این است که ممکن است در ضرورت باشد اگر ضرورتی باشد آدم مال خودش را از مسجد بیاورد بیرون و مال گذاشتن ضرورتی ندارد این یکی از توجیهات است منتها توجیه قبلی که من گفتم بهتر بود که بگذارید چیزی را تصرف کردید در زمین که بردارید رفع تصرف کردید. این توجیهات در جهت حکم است اما اصل قضیه این است که نص صریح داریم و تعبدا چیزی گرفتن از مسجد اشکال ندارد در حال جنابت و گذاشتن در مسجد جایز نیست به نص صریح.

و المشاهد کالمساجد و ادله آن

الان در ادامه این بحث سید طباطبایی یزدی می فرماید: «و المشاهد کالمساجد» می فرماید: مشاهد مشرفه یعنی حرم های مقدس پیامبر و ائمه اینها حکم مساجد را دارند. ادله ای که در این رابطه اقامه شده است اولا این حکم در حد مشهور است یعنی جمعی از اصحاب قائل به این هستند که مشاهد مثل مساجد است. از این جمع شیخ مفید و شهیدین و تا می رسیم به صاحب جواهر و شیخ انصاری قائل بر این هستند که مشاهد مشرفه مثل مساجدند حکم مساجد را دارند دخول جنب در این مشاهد مشرفه جایز نیست. ادله ای که اقامه شده است این حکم را شهید در ذکری،[8] شهید ثانی[9] در روض الجنان به نقل از شیخ مفید و شیخ مفید هم در کتاب ارشاد این مطلب را اعلام کرده اند. صاحب جواهر می فرماید: ادله ای که در این رابطه ارائه می شود به طور خلاصه سه دلیل است: 1. حکم مسجدیت نسبت به مشاهد مشرفه که این مشاهد مشرفه در حکم مسجد هستند عبادتگاه هستند. «فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ»[10] اینها این هستند بیوتی که اذن الله در حکم مسجد هستند و عبادتگاه هم هستند همان حکم مسجد را دارند. دلیل دوم تعظیم شعائر الله «وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ»[11] قطعا تعظیم شعائر الله این است که انسان متطهر وارد مشاهد مشرفه بشود. در این شکی نیست. و با طهارت وارد حرم شدن تعظیم است در مصداق شکی نداریم و تعظیم شعائر اگر شعائر از شعائری بود که با مذهب اتصال داشت تعظیمش واجب می شود. چون وجوبش برمی گردد به وجوب حفظ مذهب. لذا ما گاهی در فقه می گوییم که ان اشهد ان علیا ولی الله اگر شعار و از شعائر مذهب شیعه شده باشد حفظش برای ما واجب می شود که حفظ آن مرتبط می شود با حفظ مذهب. حفظ مذهب و دفاع از مذهب که بلا شبهه واجب است هر چیزی که در این مسیر اتصال قطعی داشت می شود واجب. این امر دوم، امر سوم هم اخبار و روایاتی است که در این باب آمده.[12] روایات اجمالاً یادداشت کنید کتاب وسائل الشیعه جلد اول باب شانزده از ابواب جنابت این روایات را می خوانیم که از همین جا یک تقویتی اضافه کنید که شیخ انصاری قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: در این رابطه که گفتیم حفظ حرم یا احترام حرم درست مثل احترام مساجد است همان ادله را که داشتید یک روایت دیگری را شیخ نقل می کند که می فرماید «یدل علیه» مضافا بر اینکه تعظیم با ترخیص در ورود جنب منافات دارد. اگر شما می گویید تعظیم واجب است این تعظیم با ورود جنب منافات دارد. با توجه به این نکته توجه کنید می فرماید: فحوای روایتی که دلالت دارد بر مسجدیت قبر پیامبر و وصی پیامبر.[13] مرسله ابن ابی عمیر که گفتیم مراسیل او مثل مسانید غیر اوست. مرسله ابی عمیر بالاتفاق معتبر است. در ضمن حدیثی فرموده است امام صادق علیه السلام «فما من مسجد الا علی قبر نبیّ او وصیّ نبیّ قتل فاصاب تلک البقعه رشهً من دمه فاحب الله ان یذکر فیها اسمه فاد فیه الفریضه و النافله»[14] متنش چیزی است که فحوای آن متن این می شود که در مشاهد مشرفه باید تعظیم در نظر گرفت که مکان مقدسی است می فرماید: قبر پیامبر یا وصی پیامبر یا جایی که یک قطره ای از خون این اولیاء و انبیاء ریخته شده باشد یک قطره ای، «احب الله ان یذکر فیها» خدا دوست دارد که در آنجا ذکر خدا بشود و نماز فریضه و نافله تان را آنجا بخوانید. متن این بود که قبر یک پیامبر باشد یا یک قطره دم. حرم تمام جسم مطهر یک معصوم است فحوا یعنی بالاولویه. یعنی آن قطره دم که این قداست را داشت تمام جسم مبارک اگر یک جا مدفون بود به طریق اولی این قداست را دارد که دوست دارد خدا آنجا که عبادت بشود و ذکر خدا آنجا صورت بگیرد. نتیجتاً پس از فحوای این روایت استفاده شد که قبر و قبور ائمه اطهار دارای قداست و حرمتی است که اگر کسی بدون وضو وارد بشود خلاف تعظیم و حرمت شکنی است. اما نصوصی که در این رابطه داریم یک روایت را می خوانم صحیحه احمد بن اسحاق که به نقل حمیری است در قرب الاسناد از امام صادق علیه السلام راوی نقل می کند که به طرف منزل امام صادق می رفتیم «فلحقنا ابوبصیر خارجا من ذباب» به ما پیوست ابوبصیر خارج کوچه، «و هو جنب» و ابوبصیر جنب بود ما نمی دانستیم «و نحن لا نعلم» که او جنب است «حتی دخلنا علی ابی عبدالله» وارد خانه امام صادق شدیم «قال» امام صادق به سوی ابوبصیر نگاهی کرد فرمود «یا ابا محمد اما تعلم انه لا ینبغی لجنب ان یدخل بیوت الانبیاء»[15] تو نمی دانی که جنب وارد بیوت انبیاء نباید بشود. بیوت ائمه بیوت انبیاء است دیگر. که معنای اهل بیت این است که بیت پیامبر بیت اهل بیت اوست. پس از اینجا استفاده می شود که نهی شده است که کسی وارد نشود در حال جنابت و از سوی دیگر شیخ انصاری فرمود که ما معتقدیم اعتقاد ما این است که امام حی و میت ندارد. امام معصوم حی او حی است و ظاهرا در حال حی نباشد هم حی هست. در هر حال روح مقدس امام حاضر و ناظر است. حضور در محضر امام بدون غسل جنابت جایز نیست. شیخ انصاری هم مسئله را تایید فرمود. صاحب جواهر بعد از آنکه ادله را ذکر می کند و روایت را نقل می کند می فرماید: «لا یخلو من قوه» این استدلال خالی از قوت نیست. مطلب تا اینجا تمام رسیدیم به این نکته که سیدنا الاستاد و بعضی از محققین به این ادله اشکال کرده اند اشکالات اصولی و دقیق و تحقیقی و تحلیلی است که تعظیم ربما عکس آن باشد قبور ظاهرش این است که در حال حیات نرود آدم، و کذلک از این اشکالات اما در نهایت امر می فرماید: «ولکن لا یمکن الحکم بالجواز لان جماعه من الاصحاب افتوا علی الحرمه» بنابراین هرچند که ادله مساعدت نکند و خالی از اشکال نباشد ولیکن بدون اثر هم نیست جمعی از اصحاب که فرموده اند جایز نیست که جنب وارد مشاهد مشرفه بشود لذا حکم به جواز دخول در مشاهد مشرفه در حال جنابت مشکل است. نتیجتاً باید جنب وارد مشاهد مشرفه نشود در حقیقت می شود «لا یجوز دخول الجنب فی المشاهد المشرفه».

حدود مشاهد

و بعد می فرماید: درباره حدود مشاهد مشرفه ضریح مقدس و اطراف ضریح همان قسمت پایین گنبد محل مشهد مطهر و محل تعظیم است اما رواق ها اصل این است که دلیل بر عدم جواز نداشته باشیم خارج از محدوده به حساب می آید و اما مرور از آنجا که گفتیم مرور در مساجد جایز است و مشاهد را هم نازل منزله مساجد قرار دادیم قاعدتا مرور ورود از باب و خروج از باب دیگر اشکالی نداشته باشد.

سوال: انبیاء را هم شامل می شود

پاسخ: انبیاء را هم شامل می شود. در روایت صحیح السند دیدم که کسی که ماشیا زیارت حضرت سید الشهداء مشرف بشود در هر قدمی هزار حسنه ثبت و هزار سیئه محو و هزار درجه برایش داده می شود. که روایت در کامل الزیاره ابن قولویه بود. اما اهل بیت و سید الشهداء با زبان حال که ما را می کشد ما برای چی می رویم؟ زبان حال ما چیه؟ می گویید سید الشهداء من نبودم اگر بودم نمی گذاشتم که دشمن به شما حمله کند این مشی پیاده زبان حالش این است یا اباعبدالله ما نبودیم اگر بودیم نمی گذاشتیم کسی بیاید هتک حرمت کند. خدایا توفیق زیارت برای همه ما عنایت فرما.