< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

97/07/22

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: تحقیق در وجوب غسل برای نمازهای واجب و مستحب

عنوان بحث ما این شد که نسبت به اصل صلاه واجب یا مستحب اداء و قضاء شبهه ای وجود ندارد بلکه امر از ضروریات است. و ادله هم در این رابطه کتاباً و سنتاً و اجماعاً در حد اعلایی از استحکام که در اینجا بحث نداریم و اشاره ای شد که اکتفاء می شود.

 

آیا صلاه احتیاط غسل می خواهد؟

و اما نسبت به صلاه احتیاط آیا نسبت به نماز احتیاطی که عبارت است از نماز شکیات نسبت به آن صلوات هم طهارت شرط است یا شرط نیست؟ سید طباطبایی یزدی قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: «ما یتوقف علی الغسل الاول الصلاه واجبه و مستحبه الی آخر و صلاه الاحتیاط» نماز احتیاط هم همین طور طهارت شرط است. برای اینکه صدق صلاه می کند و حدیث مشهور معمول به که مورد اعتماد و اطمینان هست همان حدیث «لا صلاه الا بطهور» شامل صلاه احتیاط می شود و شبهه ای در این رابطه وجود ندارد. و برای توضیح بیشتر سیدنا الاستاد قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: صلاه احتیاط از دو صورت بیرون نیست: یا صلاه مستقل است که صدق صلاه می کند «لا صلاه الا بطهور». و یا اینکه وابسته و مربوط به صلاه واجب است که شک در رکعات آن به وجود آمده. اگر مربوط به صلاه واجب باشد می شد جزء اجزاء صلاه و گفتیم که حکمی را که کل دارد شامل جزء هم می شود به طور طبیعی و بلا شبهه. بنابراین در صلاه احتیاط هم طهارت لازم است و واجب.[1]

 

آیا سجده سهو جزء نماز است؟

و همین طور می فرماید: «و کذا سجدتی السهو علی الاحوط» نسبت به سجده سهو هم سید می فرماید بنابر احتیاط باید سجده سهو را با طهارت انجام داد که بگوییم در سجده سهو هم طهارت شرط است. درباره سجده سهو سیدنا الاستاد قدس الله نفسه الزکیه نصوصی را ذکر می کند و اعلام می کنند که سجده سهو جزء صلاه نیست و در صورتی که جزء صلاه نباشد دلیل طهارت شامل آن نمی شود. می فرماید: سجده سهو در هیچ یکی از نصوص به عنوان جزء صلاه به ثبت نرسیده. و از این رو اگر کسی سجده سهو را فراموش کند نماز باطل نمی شود. پس بنابراین جزئیتی در صلاه ندارد. بعد می فرماید: روایتی آمده است هرچند معتبر است که سجده سهو بعد از تسلیم و قبل از تکلم به کلام خارج صلاه باشد این روایت باید حمل بر استحباب بشود. روایت را بخوانیم ببینیم حمل بر استحباب تا چه حد ممکن است برای فهم ما. و باسناده عن سعد که سعد بن عبدالله است عن موسی بن الحسن عن محمد بن الحسین ابن ابی الخطاب عن الحسن بن علی بن فضال اینها همه شان توثیق دارند منتها حسن بن علی بن فضال بنوفضال است که «خذوا ما روا و دعوا ما راوا». عن عبدالله بن میمون قداح که از اصحاب امام صادق علیه السلام و توثیق است به توثیق خاص. عن جعفر بن محمد عن ابیه عن علی علیهم السلام «قال سجدتا السهو بعد التسلیم و قبل الکلام»[2] این حدیث سندش که درست است دلالتش هم واضح است بعد از تسلیم و قبل از اینکه هیچ حرف دیگری بزنید که بشود مربوط به خود صلاه. نتیجتاً آنچه ما در فتوای تقلیدی عمل می کنیم که سجده سهو را فورا انجام می دهیم طبق این نص است. اما سیدنا می فرماید: این روایت یک معارضی دارد که آن معارض را در نظر بگیریم جمع بین هر دو روایت بکنیم این را حمل بر استحباب می کنیم. روایت دیگر که این حدیث هم موثقه است موثقه عمار بن موسی ساباطی. سند معتبر است و نیاز به بحث نداریم. «قال سالت اباعبدالله علیه السلام عن السهو ما تجب فیه سجدتا السهو» سوال کردم کی دو سجده سهو واجب می شود؟ «قال اذا اردت ان تقعد فقمت الی آخر» عوض قعود قیام انجام دادی و عوض قیام قعود انجام دادی. و یا تکلم به کلام آدمی داشتید تا می رسد در ذیل این روایت سوال کرد «عن الرجل یسهو فی صلاته فلا یذکر حتی یصل الفجر کیف یصنع» فردی است که در نماز خودش سهو کرده و سجده سهو را فراموش کرده تا وقتی که نماز صبح رسیده و نماز صبح هم خوانده اینجا چه کند؟ اینجا آقا می فرماید: «لا یسجد سجدتی السهو حتی تطلع الشمس و یذهب شعاعها»[3] می فرماید: سجده سهو نکند بعد از نماز و بعد از صلاه فجر تا وقتی که شمس طلوع کند و آن شعاعی که ابتداءً برق روشنایی می دهد که هنوز نورش حاکم نشده تازه نورش پدید آمده آنجا سجده نکنید که گفته می شود آن عمل آن وقت هنگام سجده ابده شمس بوده اند که آنها در چنین موقعیتی سجده می کردند. می فرماید: این روایت که می فرماید تاخیر کنید این تاخیر معلوم است که حدود یک ساعت ممکن است به طول بکشد پس جزء صلاه نیست معلوم می شود که سجده که در بعد از نماز صبح یادش آمده الان بعد از آفتاب و پهن شدن نور آفتاب باشد یک فاصله قابل توجهی است ربط به نماز ندارد. پس سجده سهو یک سجده مستقلی است لذا با توجه به این بیان می گوییم که این نص موثقه عمار دلالت دارد که سجده سهو جزء نماز نیست و طهارت هم لازم نیست جزء نماز که نبود طهارت نیست. طهارت یا برای نماز است یا دلیل مستقل داشته باشد. دلیل مستقل نیامده است که «طهر لسجده السهو» جزء نماز هم که نیست پس طهارت برایش شرط نیست. پس از آنکه گفتیم سجده سهو جزء نماز نیست چون با این فاصله نمی شود که جزء نماز باشد لذا آن وجوب طهارتی که درباره خود نماز هست شامل سجده سهو نمی شود و حکم مستقلی درباره طهارت نسبت به سجده سهو هم نیامده پس سجده سهو طهارت ندارد یعنی در سجده سهو طهارت واجب نیست. لذا متن که فرموده «الاحوط» به خاطر اینکه رجحان دارد آدم که خدا را سجده می کند که مقام عبودیت است یک لذت خاصی دارد و یک عمل ویژه است که سجده طبق نص ارغام الشیطان است و می فرماید: جایی که شیطان را آدم می تواند از خودش دور کند سجده است. که روایت اول همین باب می فرماید: «قال یسجد سجدتین بعد التسلیم هما المرغمان الشیطان» دو تا سجده سهو هر سجده ارغام شیطان می کند. دو نکته از این روایت استفاده می شود: 1. این مرغمه که هست جزء صلاه نیست، 2. مرغمه که هست یک نقش عبادی خوب دارد طهارت آدم داشته باشد خوب است رجحان دارد پس مطلب تا اینجا ثابت شد.

 

تحقیق

اما تحقیق این است که این روایتی که اینجا می بینیم در متن کتابی که در تقریرات سیدنا آمده است روایت یعنی موثقه عمار با متنی که در تنقیح آمده یک مقدار همخوانی ندارد. در متن تنقیح آمده که «سجدتی السهو فی صلاه الفجر» اما اینجا این است که «عن الرجل یسهو فی صلاته فلا یذکر حتی یصلی الفجر» خدا می داند کی بوده فراموش کرده معلوم نیست در صلاه فجر بوده فراموشی او معلوم نیست. شب بوده یا دیروز بوده یک امر سهوی صادر شده می خواهد سجده کند فراموش کرده. نماز صبح را که خواند یادش افتاد حالا امام می فرماید: صبر کند تا شعاع شمس مبدل بشود به نور شمس. بنابراین اینجا این سجده سهو سجده سهو مرتبط به نماز صبح نیست تا بگوییم فاصله ایجاد شده. و بعد هم در خود طلوع آفتاب صلاه و سجده کل این اعمال عبادی حین الطلوع و حین الاشراق مکروه است. بنابراین این نهی اینجا بیشتر به نهی تنزیهی می ماند تا نهی مولوی. اما آن حدیث دیگری که آنجا بود که فرمود: «سجدتی السهو بعد التسلیم و قبل الکلام» نص بود در اینکه سجده جایش اینجاست بعد از سلام و قبل از کلام، نص بود. بنابراین طبق قاعده ای که از خود شما سیدنا الاستاد آموختیم که نصی که معارض باشد با یک ظاهر نص را مقدم بر ظاهر می کنیم و بنابراین ما می گوییم سجده سهو مکروه است اگر فراموش شده باشد که حین الاشراق انجام بشود به تاخیر بیافتد که آنجا کل صلاه و سجده مکروه است. و اما به صورت طبیعی که فراموش نشده باشد سجده سهو به عهده مکلف قرار بگیرد باید بعد از تسلیم و قبل از کلام باشد که در این رابطه این روایت تنها نیست روایت هم از صفوان بن مهران جمال هست. می فرماید: «تسجد سجدتی السهو فی کل زیاده تدخل علیک او نقصان» از اطلاق این روایت هم استفاده کنیم که سجده باید بعد از نماز مباشرتا انجام بشود. مضافا بر اینکه احتیاط در دین هم همین مطلب را تایید و اعلام می کند. بنابراین همین که متن آمده است سید فرموده اند «الاحوط» عرض می شود «الاحوط لزوما اشتراط سجدتی السهو بالطهاره» و اما کلام سیدنا الاستاد را هم رد نکرده باشیم که نتیجتاً آن نصوص را که جمع بکنیم همان می شود که شما در فتوا آورده اید که احتیاط این است که در سجده سهو هم باید طهارت در نظر گرفته شود.

 

سوال:

پاسخ: جزئیت اگر ثابت شد اجزاء منسیه خودش یک قاعده دارد و یک عنوان دارد اجزاء منسیه بعد از خود مرکب بلافاصله باید انجام بگیرد می شود اجزاء مرکب. اجزاء مرکب حکم مرکب دارد بنابراین در صورتی که اتصال ثابت شد جزئیت ثابت شد و جزء که ثابت شد تابع حکم کل است بلا اشکال.

آیا در صلاه اموات طهارت شرط است؟

«نعم لا یجب فی صلاه الاموات و لا فی سجدتی الشکر و التلاوه»[4] می فرماید: واجب نیست طهارت در صلاه اموات. در صلاه اموات در صلاه جنازه طهارت واجب نیست. اشکالی که شده است که صلاه بدون طهور نمی شود «لا صلاه الا بطهور» جواب داده شده است که صلاه میت صلاه نیست در حقیقت دعاء است اسمش صلاه است توسعه در اسم است و الا در حقیقت صلاه جنائز صلاه اموات نیست.

 

نصوص

درباره این مطلب که صلاه جنازه طهارت لازم ندارد نصوصی داریم از جمله این نصوص معتبره یونس بن یعکوب سند معتبر است «قال سالت اباعبدالله علیه السلام عن الجنازه اصلی علیها علی غیر وضوء فقال نعم» سوال کردم که جنازه ای برخوردم نماز بخوانم بر آن جنازه بدون وضو؟ «فقال نعم» اشکالی ندارد «انما هو تکبیر و تسبیح و تحمید و تهلیل»[5] که آقا گویا فرموده است که آن ذکر است اذکار الله است نه صلاه. بنابراین در صلاه جنازه وضو واجب نیست.

 

سوال:

پاسخ: در صورتی که ثابت بشود بدون وضو و طهارت جایز است پس بدون غسل هم جایز است که طهارت شرط نیست. درباره نماز جنازه این جوری فکر نشود که وضو اصلاً اساس ندارد وضو مستحب هست طهارت مستحب هست ولی واجب نیست. لذا روایتی را بخوانم معتبره عبدالحمید بن سعد عن ابی الحسن علیه السلام می فرماید: سوال کرد از اینکه نماز جنازه بدون طهارت درست است یا درست نیست؟ «فقال تکون علی طهر احب الیّ»[6] این به طور واضح استحباب را اعلام می کند و صحیحه حلبی از امام صادق علیه السلام که سوال شده است که «فان ذهب یتوضأ فاتته الصلاه» صلاه جنازه اگر برود وضو بگیرد نماز فوت می شود جنازه را می برند. آقا فرمود: «قال یتمم و یصلی»[7] ببینید استحباب موکد است که اگر کسی وقت دارد وضو بگیرد و اگر وضو ندارد تیمم کند. البته فتوای ابناء عامه بر این است که صلاه جنازه باید با وضو باشد. نسبت به صلاه جنازه هیچ اشکالی نداریم. اما دو نکته دیگری که باقی ماند سجده شکر و سجده تلاوت که سجده تلاوت همان سجده واجب قرآنی است و سجده شکر. اما درباره سجده شکر که فرموده اند طهارت لازم نیست ببینیم نصی که در این رابطه داریم

 

دو نکته

مستطرفات آخر سرائر که هر روایت که در مستطرفات آمده باشد دو تا خصوصیت دارد: 1. گفته می شود این روایت جزء اصول است اصول را جمع کرده اند در مستطرفات، اصولی که از خود امام در مسجد کوفه آمده. 2. روایات مستطرفات کلا صحاح و موثقات اند. لذا که گفتید آخر سرائر یعنی مستطرفات. معتبره ولید بن صبیح عن امام صادق علیه السلام «قال من قرء السجده و عنده رجل علی غیر وضوء قال یسجد»[8] این سجده تلاوت است. پس سجده تلاوت نص هم آوردیم که طهارت در سجده تلاوت شرط نیست اما استحباب که رجحان به قوت خودش باقی است. اما سجده شکر صحیحه عبدالرحمن بن حجاج «من سجد سجده الشکر لنعمه و هو متوضی کتب الله له بها عشر صلوات و محی عنه عشر خطایا عظام» [9] که سجده شکر این همه آثار دارد ده تا نماز و ده تا خطای کبیره را هم پاک می کند. ولی در این متن آمده است «و هو متوضی» سجده شکر را با کلمه متوضی آورده است. کسی که سجده شکر کند و وضو داشته باشد. روایت دیگر باب را که دیدیم یک مورد هم نیامده که سجده شکر بدون وضو درست است. اینجا تصریح شده و در روایت بعدی هم فضیلت را و کیفیت سجده شکر بیان شده.

 

الاحوط لزوم الطهاره فی سجدتی الشکر

بنابراین نسبت به سجده شکر ما باشیم و نص به ما اعلام می شود که در سجده شکر باید وضو و طهارت لازم باشد. چون که فتوا آمده است «و لا فی سجدتی الشکر» ما اعلام می کنم که مخالفتی با سید نباشد که در سجده شکر مثل سجده تلاوت وضو و طهارت علی الاحتیاط لازم است «الاحوط لزوماً» باید در سجده شکر وضو و طهارت فراهم باشد.

 


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo