درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: بررسی درباره نظر سید الاستاد به حکم دوم مسلوس و مبطون

بحث و بررسی درباره رای و نظر سیدنا الاستاد نسبت به دومین حکمی که مربوط به مسلوس و مبطون می شد. حکم اول این بود که در وسط نماز مشهور این بود که می تواند فتره ای اگر وجود دارد وضو بگیرند،‌ سید فرمودند که دلیل برای ما در این رابطه مساعدت نمی کند و در وسط نماز وضو الزام ندارد. شرحش را دادیم و توضیح آن کامل شد.

حکم دوم: کفایت یک وضو در نمازهای متعدد و یا اینکه نسبت به هر نمازی یک وضو باید گرفته شود. بحث این است که آیا در مسلوس و مبطون یک وضو برای چند نماز کافی است یا برای هر نماز یک وضو گرفت؟ مشهور این است که برای هر نمازی یک وضو باید بگیرد. و فتوای متن هم سید طباطبایی قدس الله نفسه الزکیه هم این است که نسبت به هر نمازی یک وضو لازم است. بنابراین تقریر محل بحث معلوم شد. مشهور این بود و سیدنا الاستاد خلاف مشهور فرمودند که یک وضو برای چند تا نماز کافی است. مثلا فرد مسلوس و مبطون اگر یک وضو بگیرد برای نماز ظهر، نماز ظهر را که بخواند پشت سرش نماز عصر را هم بخواند می شود با همان وضو. و بعد اگر وقت داشت نماز را آخر وقت خوانده بود مغرب رسید نماز مغرب را بخواند. این یک رای، و رای مشهور این است که برای هر نماز یک وضو می سازد. نماز ظهر که یک وضو و نماز عصر وضوی دیگر و نماز مغرب وضوی دیگر. هر نماز یک وضو دارد. سیدنا الاستاد حکمی بر خلاف مشهور اعلام فرموده اند. بنابراین مشهور فرمودند که می شود با یک وضو چند تا نماز خواند مطابق با رای شیخ طوسی[1]

این مسئله را صاحب جواهر قدس الله نفسه الزکیه بحث کرده اند می فرمایند: در این رابطه که یک وضو کافی است برای چند نماز یا برای هر نماز یک وضو لازم است، سه رای و نظر وجود دارد: رای اول عبارت از این است که برای هر نماز یک وضو باید گرفته شود. و رای دوم این است که یک وضو برای چند نماز کافی است. رای و نظر سوم این است که در پنج تا نماز سه نوبت وضو کافی است. یک وضو درباره ظهرین و یکی درباره عشائین و یکی درباره صبح. این سه رای و نظر وجود دارد. اما رای اول که رای مشهور است صاحب جواهر می فرماید: این رای مشهور است نقلاً و تحصیلاً. منظور از نقلاً و تحصیلاً این است که همان گونه که اجماع منقول و محصل داریم شهرت منقول و محصل داریم این رای مشهور است نقلاً و تحصیلاً. بلکه می فرماید: در کتاب خلاف شیخ طوسی فرموده است که رای همین است اجماعاً که یک وضو و یک نماز. می فرماید: «المستحاضه و المسلوس یجب ان یتوضو لکل صلاه، دلیلنا اجماع الفرقه»[2]

وانگهی صاحب جواهر می فرماید: ادله ای که درباره تایید و تنفیذ این رای اول اقامه می شود از این قرار است: 1. ادله نواقض، می گوییم ادله نواقض که حاکم و پابرجاست فقط در حین نماز که اضطرار هست یک وضو آنجا برای یک نماز کافی است. و نماز دوم ناقض آمده ادله ناقض می گوید باید وضو گرفت. براساس ادله نواقض که از نواقض بول و غائط است، باید وضو گرفت. دلیل دوم می فرماید: قاعده «الضرورات تتقدر بقدرها» قاعده فقهی است. ما نسبت به ضرورت ها و اضطرارها در حداقل و اندازه خودش باید عمل کنیم. یک نماز و یک وضو ضرورت داشت نسبت به یک نماز به آن یک وضو اکتفاء کردیم. اما وضوی دیگر از ضرورت اولی خارج می شود باید برای آن وضوی مجددی گرفت. که مقتضای قاعده «الضرورات تتقدر بقدرها» این است که در حد اقل ضرورت حکم ضروری نفوذ دارد. وضو در حد اقل ضرورت یعنی درباره یک نماز نافذ و کافی است و بیشتر از آن خلاف قاعده است. دلیل سوم می فرماید: ادله امر به وضو قبل از صلاه «إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فاغْسِلُواْ»[3] ‌که ترجمه می شود «فتوضو» این ادله اینجا حاکم است و شمول دارد نماز دوم که می رسد دلیل می گوید قیام به سوی نماز شده است و امر به وضو دارد. صلاه اولی با وضوی اولی تمام شد الان نماز دوم است و امر به وضو. دلیل چهارم یعنی اگر یک وضو برای چند نماز کافی باشد مستلزم یک لازمه ای می شود که در فقه قابل التزام نیست. و آن این است که اگر بگوییم یک وضو برای چند نماز کافی هست لازمه اش این است که بگوییم یک وضو در استحاضه قلیله هم برای چند نماز کافی باشد. در حالیکه فقهاً برای هر نماز مستحاضه باید یک وضو بگیرد. و اگر بگوییم یک وضو کافی است باید بگوییم مستحاضه هم یک وضو بگیرد. مستلزم لازمی می شود که نمی توانیم از آن لازم رفع ید کنیم. با این چهار تا دلیل و آن شهرت و اجماع رای و نظر اول معلوم شد که درباره وضو اضطراری مربوط به مسلوس و مبطون در هر نمازی باید یک وضو ساخت تا اینکه عمل عبادی انجام بشود. این رای و نظر اول بود.[4]

سوال‌:

پاسخ: آن وضو وضوی اختیاری قطعی و شرعی بوده است و آن تا ناقض نیامده که به قوت خود باقی است. این اشکال دوم را هم ما وارد شدیم به شرحی که جواهر داده دیروز گفتیم که شیخ طوسی گفت که تنظیر به استحاضه نمی شود چون شبهه قیاس دارد. امروز شکل را عوض کردیم گفتیم لازمه این می شود. براساس اینکه اگر یک امر و یک مطلب لازمه باطلی داشته باشد باید از آن امر رفع ید بکنیم.

سوال:

پاسخ: مثلا ما درباره استحاضه یک مطلب فقهی مسلم داریم که ناقض استمرار دارد و در هر نمازی باید یک وضو ساخته شود. نماز ظهر یک وضو و نماز عصر یک وضو. این یک حکم فقهی مسلم است و جهتش هم استمرار ناقض است. اگر ما درباره مسلوس بگوییم که یک وضو کافی است لازمه اش این می شود که در مستحاضه که عین این هست آنجا هم بگوییم یک وضو کافی است و این لازم باطل است که بگوییم در استحاضه یک وضو کافی است «اللازم باطل و الملزوم مثله».

رای و نظر دوم همان رای شیخ طوسی است که در کتاب مبسوط فرمودند که یک وضو کافی است برای نمازهای متعدد. و سیدنا الاستاد هم این رای را پذیرفته اند. استدلال اجمالی شیخ طوسی را توجه کردید که فرمودند: دلیل بر تجدید وضو نداریم. یک وضوی اضطراری است و هست و کافی است. و اما به تعبیر صاحب جواهر دلیل اصلی این رای اول عبارت است از موثقه. این موثقه که در اعتبار سند بحثی نیست، در آن فقهاء اتفاق دارند. از این متن استفاده کرده اند که یک وضو برای چند نماز کافی است. از کجا استفاده شده است که یک وضو برای چند نماز کافی است؟ می فرماید: در این موثقه آمده است «عن رجل اخذه تقطیر من فرجه» می فرماید «فلیصنع خریطه و لیتوضو و لیصل» تا اینجا یک حکمی برای ما اعلام شد و آن قبل از نماز وضو بگیرد. متن طوری است که می شود از آن استفاده کرد که یک وضو برای چند نماز کافی است. که امام می فرماید: «فلیصنع خریطه و لیتوضو و لیصل» از این متن دو تا نکته بگیریم: 1. امر به وضو قبل از نماز، کسی که مسلوس است و تقاطر دارد و اگر این نبود ما ممکن است می گفتیم که تیمم بکند چون وضو جا ندارد. این متن گفت «ولیتوضو و لیصل» این یک حکم. حکم دوم که «فلیصنع خریطه» یک کیسه ای را درست کنید. این دو تا حکم که آمد تتمه مطلب برای ما اعلام می کند که یک وضو کافی است. می فرماید: «فانما ذلک بلاء ابتلی به فلا یعیدن الا من الحدث الذی یتوضو منه»[5] می فرماید این وضویی که می گیرد برای این نماز با این وضعیت یک گرفتاری است، یک بلائی است که مبتلا شده وضو را اعاده نکند. مگر به حدثی که اختیاراً برود مثلا بول و غائطی یا نوم یا هر حدثی که خارج از این محدوده اضطرار باشد. نومی یا بولی یا غائطی فرق نمی کند. در آن احداث اختیاری که بربخورد وضو بسازد. تا وقتی که این حدث اضطراری است یک وضو گرفته است بلائی است که گرفتاری شده است. استدلال خیلی قوی و محکم است از این استدلال شیخ طوسی استفاده کرده اند که یک وضو کافی است. و مضافا بر اینکه سیدنا الاستاد می فرماید: از ذیل موثقه محمد بن مسلم هم این مطلب استفاده می شود. موثقه محمد بن مسلم که در آنجا آمده است که «صاحب البطن الغالب یتوضو»[6] این بطن الغالب یعنی همین حالت اضطراری. یعنی تا حالت اضطرار است این یک وضو برای چند تا نماز دیگر کافی است مگر اینکه یک ناقض حال اختیاری به وجود بیاید. بنابراین فرد مضطر که وضو بگیرد در این حالت کافی است یعنی این حالتش دیگر تا نماز بعدی برطرف نشده، وضو برای این حالت که گرفته شده گویا رافع حدث است در این حالت. مگر اینکه حالت تغییر کند و اختیاری بشود آنگاه وضوی دیگری بسازد. این دو تا استدلال از ذیل این دو تا روایت یک استدلال از سوی شیخ طوسی و استدلال دیگر از سوی سیدنا الاستاد نتیجه این شد که یک وضو برای چند نماز کافی است. اما رای سوم سه وضو برای پنج تا نماز. این رای برگرفته صحیحه حریز بن عبدالله، در این صحیحه آمده است از امام صادق علیه السلام «ثم صلی» که وضو بگیرد و خریطه کند «ثم صلی یجمع بین صلاتین الظهر و العصر یوخر الظهر و یعجل العصر» تا «و یوخر المغرب و یعجل العشاء باذان و اقامتین و یفعل ذلک فی الصبح»[7] گفته می شود که ما تابع دستوریم این روایت نص است شما از روایات دیگر اگر استفاده می کردید فرض کنید در حد ظاهر بود این روایت نص است برای پنج نماز سه نوبت وضو بگیریم. پس رای سوم بهترین رای می تواند باشد چون مصدرش صحیحه است و متن صریح است. آراء را گفتیم که با استدلالی که داشت.

اما جمع بندی این است که محقق حلی در کتاب معتبر[8] یک مطلبی دارد و همین طور علامه حلی[9] می فرماید: باید در حکمی که خلاف عمومات است در حد قدر متیقن اکتفاء کنیم. و اینجا هم باید آن مقدار محل وفاق را بگیریم. آنکه محل وفاق است هر نماز یک وضو اگر ساخته باشد محل وفاق است خارج از این محل وفاق نیست. محل وفاق که نبود مخالف عمومات بود باید دست نگه داریم. پس باید اخذ به محل وفاق بکنیم. 2. علامه حلی می فرماید: ما یک اشتغال ذمه به طهار و صلاه داریم. اگر نسبت به صلاه بعدی وضوی مجدد نگیریم شک در برائت ذمه می کنیم. و یقین به خروج از عهده نداریم پس باید برای نماز دوم هم وضو بگیریم تا یقین به خروج از عهده حاصل بشود. مضافا بر اینکه احتیاط هم همین است و متن عروه هم همین است که برای هر نماز یک وضو ساخته شود.