موضوع: تحقیق درباره وجوب نیت در وضو

ادله ای که تا الان اقامه شد دو دلیل بود کتاب و سنت. که نتیجه گرفتیم دلالت کتاب فی الجمله مخصوصا با فهم فقهاء کامل بود و دلالت روایات هم بر مطلوب براساس فهم فقهاء ابهامی نداشت ولی یک نکته را اضافه کردیم و آن این بود که گفتیم «لا عمل الا بالنیه» یا «انما الاعمال بالنیات» یک تعبیر واضح بلاغی است نفی حکم به وسیله نفی موضوع. و حکم هم از قرینه به دست می آید که حکم این موضوع چه باشد. موضوع که عمل است حکمش طبیعتاً مطلوبیت شرعی یا به تعبیر شیخ انصاری صالح بودن و آن هم تطبیق می کند به عبادت معنا این می شود که عمل مطلوب شرعی نیست مگر به وسیله نیت. اشکالی هم نمی شود که توصلی پس چه؟ جوابش واضح است کلمه نیت آمده توصلی که نیت ندارد. سوال شد که این تعبیر و بیان شاکله اخلاقی است مثل اینکه می گوییم «لا صلاه لجار المسجد الا فی المسجد»، جواب: همین عبارت دو صورت دارد: یک صورت این است که آن متعلق به نحو شرط اعلام می شود، ‌صورت دوم این است که متعلق به نحو وصف اعلام می شود. «لا صلاه الا بطهور» لحن همان لحن است اما به نحو شرط اعلام می شود. شرط و وصف را از کجا می فهمیم؟ اگر برای طبیعت عمل قید بود شرط است و اگر برای مرحله ای از مراحل عمل قید بود وصف است. برای اینکه ادله اعتبار را کامل کنیم، برویم به سمت بیان تحقیق،

تحقیق در مطلب

در این مرحله به دو نکته توجه کنید: 1. نیت یک معنای واقعی دارد و یک معنای شرعی، معنای واقعی نیت قصد فعل است، در نقطه مقابل غافل که قصد به سوی کاری ندارد بدون قصد پایش می خورد به ظرفی و می شکند. این یک مطلب واضحی است «تعرف الاشیاء باضدادها». البته فقهاء هم اعلام کرده اند که نیت قصد فعل است. این معنای واقعی نیت است. 2. معنای شرعی نیت، معنای شرعی و فقهی نیت این است که قصد امتثال امر. این دو تا معنایی که گفتیم دو معنایی است که شبهه و اشکال برنمی تابد. معانی که گفته شده بود «اراده الفعل او داعی الی الفعل» که سیدنا الاستاد و صاحب جواهر می فرماید که داعی هست، تمامی این تعابیر برمی گردد به این دو معنا، معنای واقعی و معنای شرعی و فقهی.

دلیل وجوب نیت در وضو خود قران است

شیخ طوسی قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: دلیل ما برای اثبات وجوب نیت در وضو خود آیه قرآن است، این «فاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ» که در ابتداء دارد «اذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُواْ بِرُؤُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَينِ» می فرماید معنا این است که این اعمال وضو را انجام بدهید «فاغسلوا و امسحوا للصلاه»[1] این تفسیر دو تا نکته را اعلام می کند: 1. عبادیت وضو، 2. وجوب نیت، عبادت می شود و نیت در ضمن دارد. و آن نکته ای که گفتیم اینجا اضافه کنید و آن این بود که معنای فقهی و شرعی نیت قصد امتثال امر است. اینجا «فاغْسِلُوا» امر داریم اگر «فاغْسِلُوا» نبود ما وضو نمی گرفتیم به قصد امر وضو می گیریم. شما می گویید ما غافلیم اشکال ندارد قصد ارتکازی هست و آن کافی است و «فاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ» در حقیقت امتثال این امر خداست. در بحث قصد امر ما جایی شبهه و تردید داریم که دلیل حکم ما اجماع یا سیره باشد. اما اگر دلیل حکم ما نص کتاب آن هم با صیغه امر وضو مصداق بارز برای عبادت و در وضو قصد امر نیاز به بحث ندارد چون خودش امر دارد و جایی که امر باشد دیگر جا برای بحث نیست. خود آن عمل در حقیقت قصد امتثال امر است. و بعد هم شیخ یک نکته دیگری را هم دارد که نیت را قصد الفعل اعلام می کند می فرماید: وضو این ساختاری که دارد این غسل وجه و غسل یدین و مسح پا اینها قصد می خواهد قصد به فعل می خواهد غفلتاً انجام نمی شود مثل غسل که آدم غفلتاً داخل یک استخر بیافتد اگر زنده درآمد غسل انجام شود، اینگونه نیست این را قصد می کند که صورت را بشوید قصد می کند دست را بشوید قصد الفعل همان نیت واقعی است. در نتیجه برای ما در بحث وجوب نیت برای وضو خود آیه «فاغْسِلُواْ» کافی است آن هم با تقریب شیخ طوسی قدس الله نفسه الزکیه. یک اضافه دیگر هم دارد که تکمله مطلب است که می فرماید به این نکته توجه کنید اگر عبادت و وضو با نیت انجام بشود قطعا امتثال صورت گرفت. و اگر بدون نیت باشد شک در امتثال می کنیم، و شک در امتثال مساوی با عدم امتثال است. درباره «لا عمل الا بنیه» یک نکته ظریف دارد که می فرماید: سندش که درست بود،‌ «لا عمل الا بنیه»‌ معنایش این است که «لا عمل للانسان الا بنیه»‌ یعنی عمل صحت استناد پیدا نمی کند و فعل فاعل به حساب نمی آید یک چیزی غیر اختیاری می شود یک اختیاری در توصلیات کارساز است در عبادات فعل انسان نیست فعل عبادی نیست. «لا عمل» نیازی به تقریر نداریم دقیقا «لا عمل للانسان» یعنی بدون قصد فعل انجام بشود فعل انسان به حساب نمی آید فعل او نیست قضاء و قدر آن کار انجام گرفته و او انجام نداده. مضافا بر این استدلال که جامع بود و نتیجه و تحقیق بحث بود مطابق با رای شیخ دلیل آخری که در این رابطه فقهاء‌ گفته اند اجماع است. خود شیخ می فرماید: «دلیلنا اجماع الفرقه» دلیل ما برای وجوب نیت در وضو اجماع فرقه است. اجماع را شیخ طوسی فرموده اند که «اجماع الفرقه». بعد از ایشان علامه حلی هم در مختلف و هم در تذکره می فرماید: «النیه واجب علیه علمائنا اجمع»[2] و هم شیخ مفید نیت را واجب اعلام می کند می فرماید «الوضو قربه فینبغی للعبد ان یخلص نیته فیه لوجه الله»[3] و هم شیخ طائفه در کتاب نهایه می فرماید «النیه واجبه فی الطهاره». جایی که در اجماع رای شیخان موافق باشد آن اجماع قوت داخلی دارد اسطوانه های محکم داخلی دارد. از این جهت رای شیخ مفید و شیخ طوسی را گفتم.

اجماع در کلام شیخ انصاری

شیخ انصاری هم می فرماید «النیه واجبه فی الوضو اجماعا محققا و مستفیضا» خوشبختانه سیدنا الاستاد که اجماع را خیلی سخت می گیرند می فرماید: از جمله ادله ای که اقامه شده است برای اثبات نیت در وضو اجماع است و شرح می دهد اجماع را وصل می کند به ارتکاز و اجماع را رد نمی کند.[4] بنابراین با این اجماعاتی که نقل شد یک نکته در آخر اعلام می شود و آن این است که در کلام فقهاء هم می توانید ببینید که اشتراط وضو به نیت یک امر متسالم علیه عند الاصحاب هست و اتفاق در حد تسالم است. بنابراین نیت واجب است در وضو کتاباً و سنتاً و اجماعاً‌ حتی بعضی از محققین عقلاً هم گفته اند که ما تعرض نکردیم که گفته شود عقل هم ناگریز است که نیت را بطلبد. در هر صورت کتابا و سنتا و اجماعا نیت شرط است در وضو. اما سایر خصوصیات وضو و فروع مترتب بر وضو وقت نیت، اخلاص در نیت و اشتراک در نیت، نیت می کند وضو را برای اینکه نشاط را هم به دست بیاوریم، اینها چه می شود؟ استمرار نیت و فروع نیت ان شاء الله جلسه بعد.