درس خارج فقه استاد مصطفوی
92/11/19
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: مسئله پنجم از فصل اشتراط طهارت در لباس مصلی
میلاد امام عسگری علیه السلام مبارکباد
عید بر همه شما مبارک باشد. امروز خجسته روز میلاد امام عسگری علیه السلام را به محضر مولایمان ولی نعمت مان بقیه الله الاعظم تبریک می گوییم. به این مناسبت روایتی از امام عسگری می خوانم، می فرماید: «لشیعته اوصیکم بتقوی الله و الورع فی دینکم و الاجتهاد لله و صدق الحدیث و اداء الامانه الی من ائتمنکم من بر أو فاجر و طول السجود و حسن الجوار فبهذا جاء محمد»[1]. پیروی امام معصوم شعاری نیست، یک علائمی دارد که این علائم آن است. تقوا که معنای تقوا پایبندی به واجبات و محرمات است و ورع و اجتهاد و صدق حدیث و ادای امانت برای هر کسی است. منتها این دو تا نکته اش مخصوص طلبه هاست. «و طول السجود و حسن الجوار»، طلبه درس را نباید مقدم بر عبادات داشت. متاسفانه می بینی که طلبه سجده هایش بسیار سریع و با سرعت. می فرماید به این دستورات پیامبر آمده. امروز یک دستور از امام عسگری اضافه کنیم در زندگی مان که سجده هایمان را طولانی تر کنیم. که برای خدا سجده می کند. می گوید اگر ریا نشود، اگر در ذهن تان دغدغه ریاء بود، ریا نیست. اگر واقعا برای مردم و تظاهر سجده را طولانی می کنید که این کار را نمی کنید. اگر در طول دادن سجده اگر دغدغه ای و خطوراتی در ذهن تان آمد، این وسوسه است و به آن اعتناء نکنید. و خوش رفتاری با همسایه ها که امام حسن عسگری تصریح می کند که این مواردی است که پیامبر آن را آورده. ما از این استفاده می کنیم که نشانه های پیروی از اهل بیت و ملتزم بودن به مکتب اسلام است ان شاء الله.
مسئله پنجم: اذا کان عنده ثوبان یعلم بنجاسه احدهما
مسئله 5: سید طباطبایی یزدی قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: «اذا کان عنده ثوبان یعلم بنجاسه احدهما یکرر الصلاه و ان لم یتمکن الا من صلاه واحده یصلی فی احدهما لا عاریا و الاحوط القضاء خارج الوقت فی الآخر ایضا ان امکن و الا عاریا». اگر کسی که وقت نماز شده است و ثوب طاهر معینی ندارد. دو تا ثوب دارد که یقین دارد یکی از این دو تا نجس است و وقت هم نیست تا برود تطهیر کند، اینجا حکم چیست؟
نظر مرحوم یزدی بر تکرار نماز با هر دو لباس است
سید طباطبایی یزدی می فرماید: نماز را احتیاطا تکرار کند تا یقینا برئ الذمه بشود.
نظر صاحب جواهر و نقل کسانی که قائل به نماز در حال عریان شده اند
اما شرح این فتوا: صاحب جواهر[2] قدس الله نفسه الزکیه این مسئله را بحث می کند. اول متن را نقل می کند از محقق حلی که کسی که دو لباس دارد و یکی از آن دو تا لباس نجس است و راهی برای تطهیر و یا تبدیل به لباس طاهر هم وجود ندارد، احتیاط کند به هر یکی از آن دو تا لباس جدا جدا نماز را بخواند. بعد از که متن را می فرماید که گویا مشهور این است. شرح می دهد، می فرماید: اولا این حکم اشهر است یعنی دو تا مشهور داریم و این اشهر است. بعد می فرماید: بلکه مشهور است، و بعد می فرماید: خلافی دیده نشده است. در مرحله بعد می فرماید: بلکه عبارات اشاره دارد به اجماع که این حکم اجماعی است.
بیان نظر ابن ادریس و ابن سعید بر نماز در حال عریان
اما نظر مخالفی هم ولو به عنوان نظر نادر آمده است که آن نظر مخالف عبارت است از این که نماز را در این صورت از مسئله باید عاریا انجام داد. و کسانی که این فتوا را می دهند، فقیه حلی[3] است که می فرماید: در این صورت از مسئله باید نماز را عریانا خواند و فتوای من این است. فقیه دیگری هم به نام ابن سعید[4] که می فرماید: باید در این صورت از مسئله نماز را عریانا انجام داد. پس در تتبع فقهی دو نفر است که یکی از قدماست و دیگری هم تقریبا در حد قدماء و فتوا هم صریح است، بنابراین قابل بحث و بررسی خواهد بود.
ادله صاحب جواهر و سید حکیم بر تکرار نماز
اما ادله: در بحث ادله صاحب جواهر قدس الله نفسه الزکیه بیان نسبتا مبسوطی دارد که خلاصه بیانش در پایان بحث این است که این حکم مستند می شود به اصاله الاحتیاط سالم از معارض. و همین طور سید الحکیم[5] می فرماید: دلیل بر این حکم قاعده الاحتیاط است.
نظر مرحوم آقای خویی بر تکرار نماز
و همین طور سیدنا الاستاد[6] قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: علم اجمالی به نجاست وجود دارد و تکرار بشود تا موافقت قطعیه نسبت به اتیان صلاه به ثوب طاهر محقق شود. این حکم مطابق قاعده احتیاط است و قاعده احتیاط هم جایی که به عسر و حرج نخورد و امکان جمع وجود داشته باشد و دوران بین محذورین نباشد و شبهه تحریمیه به حرمت ذاتیه نباشد، در این جا احتیاط کار ممکنی است و هیچ مشکلی ندارد و احتیاط می کنیم تا موافقت قطعیه به عمل آمده باشد و امتثال محقق است و قاعده اجزاء است.
نص خاص موجود، حسنه علی بن ابراهیم
مضافا بر این قاعده، این حکم منصوص هم است. حسنه یا صحیحه: محمد بن علی بن الحسین باسناده عن صفوان بن یحیی . سند درست است منتها این سند را صاحب جواهر می گوید یا حسن است یا صحیح به جهت ابراهیم بن هاشم و سید الحکیم که می گوید صحیح و سید الاستاد هم می گوید حسنه است. «انه کتب الی ابی الحسن یساله عن الرجل عن الرجل معه ثوبان فاصاب احدهما بول و لم یدر ایهما» هو دو تا لباس دارد و به یکی از آن بول اصابت کرده و نمی داند کدام از این دو تاست. «و حضرت الصلاه و خاف فوتها» نماز وقت آن رسید و داشت فوت می شد «و لیس عنده ماء» آبی هم نداشت که تطهیر کند، «کیف یصنع؟ قال یصلی فیهما جمیعا»[7]. در هر کدام جدا جدا نماز بخواند و تکرار کند و احتیاط به عمل بیاورد تا این که موافقت قطعیه حاصل بشود. تا این جا حکم هم مطابق قاعده بود و هم مطابق نص.
چرا ابن ادریس حکم به نماز با حال عریان نموده است
اما فقیه حلی رأی شریف شان چیست و چرا این جا حکم صادر کرده اند بر این که باید عریانا نماز خواند
نظر امام خمینی نیز بر نماز با حال عریان است
و از فقهای معاصر امام خمینی قدس الله نفسه الزکیه فتوا داده است که در این شرائط نماز را باید عریانا خواند.
استناد به روایت مرسل و قاعده
ادله این گروه از فقهاء (فقیه حلی، ابن سعید و امام خمینی): اولا یک روایت و ثانیا اشکالی در قاعده. اما نص: روایتی را شیخ طوسی[8] قدس الله نفسه الزکیه در کتاب مبسوط نقل می کند به شکل مرسل، در همین صورت مسئله که مکلف است و دو تا ثوب دارد و علم به نجاست یکی و وقت هم ندارد و لباس سومی هم ندارد، می فرماید: «و روی انه یترکهما و یصلی عریانا». شیخ طوسی حتی در مبسوط که کتاب استدلالی است هم اگر روایتی نقل بکند، اسم روایت به آن صدق می کند ولو در تهذیب و استبصار نقل نشده باشد. ولی فرموده است: «روی» که مرسل است اما شیخ طوسی می گوید و روایت تلقی می شود. اما قاعده: اشکال می شود بر قاعده احتیاط، اولا اشکال نیت وجه و نیت تمییز و ثانیا اشکال بر اصل این احتیاط. بر نیت وجه و تمییز این است که عبادت باید با نیت وجه انجام بشود.
فرق قصد وجه و تمییز (وجوب – ظهر یا عصر بودن)
نیت وجه این است که نماز را که می خوانیم اگر واجب است به این صورت قصد کنیم که یا وجوب را وصف بیاوریم یا وجوب را غایت بیاوریم. یعنی وجه را وصف می توانیم بیاوریم و می توانیم غایت بیاوریم. مثلا می گوید «اصلی صلاه الظهر الواجبه» یا «اصلی صلاه الظهر لوجوبها». اما نیت تمییز یک مرحله خارجی برای عبادت است و یک مرحله تمییز ساختار داخلی عمل است. نماز می خوانم که این نماز ظهر است و نماز عصر نیست، این تمییز خارجی است نسبت به عصر. و تمییز داخلی که این شرط رکوع این نماز را رعایت می کنم، شرط طهارت این نماز را رعایت می کنم، تمییز می دهیم جزء جزء و شرائط این عبادت را منتها قصد اجمالی ارتکازی کافی است که قصد می کنیم هر جزء جزء آن که الان حاصل و محقق است.
قصد تمییز را مشهور شرط نمی دانند
اما از لحاظ اعتبار در اصول، قصد تمییز خوب است از وجوه قربی است ولی ان چه که واجب است، فقط قصد امر، واجب است و بقیه وجوه قربیه رعایت بشود، خوب است ولی قصد تمییز را در اصول و صاحبنظران اصول و همچنین ما به این نتیجه رسیده ایم که قصد تمییز هیچ گونه دلیلی ندارد و قصد عبادت کافی است. اولا از لحاظ عمل عقلایی لزومی ندارد و ثانیا از لحاظ تعبد شرعی برای ما روایت و نصی در این رابطه نرسیده است. اگر مطلوبیت داشت، از سوی شرع برای ما قطعا رسیده بود، هیچ اثری در هیچ منبعی دیده نشده است. بنابراین وجه تمییز تقریبا بلا خلاف شرط نیست.
سوال: چطور مشخص نباشد که نماز ظهر می خوانیم یا نماز عصر.
جواب: همین نمازی که الان هست که واجب قصد بکنید، مشخصا همین است که می خوانیم به قصد اطاعت امر خدا، قصد کنید و مطابق واقع باشد، خود قصد امر همین عبادت کافی است و آن قصدهای دیگر ممکن است برای فضیلت آن اثری داشته باشد اما اگر قصد نکنید، موجب بطلان عبادت نمی شود.
صاحب قوانین قصد وجه را لازم می داند
اما قصد وجه این است که معروف و مشهور شرط نیست اما غیر مشهور مثل صاحب قوانین قصد وجه لازم است و نماز واجب را واجب باید قصد شود. لذا فقیه حلی هم فرموده اند اگر احتیاط بکنید، قصد وجهی نیست و قصد وجه که صورت نگیرد، نماز خوانده نشده است و نماز بدون قصد وجه مثل نماز بدون قصد امر و از وجوه قربیه است. پس قصد وجه و قصد تمییز که نبود، پس عبادت انجام نشده و بدون وجه و بدون تمییز، یک عملی را خودتان تکرار کرده اید مثل این که نماز را بدون قصد قربت نماز بخواند که یک قیام و قعودی است و نماز نیست. پس قاعده که تکرار یا احتیاط بود، به دلیل اخلال به قصد وجه قاعده احتیاط این جا جاری نمی شود. قاعده احتیاط که تکرار می طلبد و نتیجه اش موافقت قطعیه می شود جایی است که به نیت وجه و نیت تمییز اخلالی ایجاد نکند. بنابراین روایت مبسوط است و احتیاط هم ممکن نبود، بنابراین متعین می شود که نماز را عریانا بخواند، بنابراین فتوای فقیه حلی و فتوای امام خمینی این شد که نماز را باید عریانا انجام بدهید.
میلاد امام عسگری علیه السلام مبارکباد
عید بر همه شما مبارک باشد. امروز خجسته روز میلاد امام عسگری علیه السلام را به محضر مولایمان ولی نعمت مان بقیه الله الاعظم تبریک می گوییم. به این مناسبت روایتی از امام عسگری می خوانم، می فرماید: «لشیعته اوصیکم بتقوی الله و الورع فی دینکم و الاجتهاد لله و صدق الحدیث و اداء الامانه الی من ائتمنکم من بر أو فاجر و طول السجود و حسن الجوار فبهذا جاء محمد»[1]. پیروی امام معصوم شعاری نیست، یک علائمی دارد که این علائم آن است. تقوا که معنای تقوا پایبندی به واجبات و محرمات است و ورع و اجتهاد و صدق حدیث و ادای امانت برای هر کسی است. منتها این دو تا نکته اش مخصوص طلبه هاست. «و طول السجود و حسن الجوار»، طلبه درس را نباید مقدم بر عبادات داشت. متاسفانه می بینی که طلبه سجده هایش بسیار سریع و با سرعت. می فرماید به این دستورات پیامبر آمده. امروز یک دستور از امام عسگری اضافه کنیم در زندگی مان که سجده هایمان را طولانی تر کنیم. که برای خدا سجده می کند. می گوید اگر ریا نشود، اگر در ذهن تان دغدغه ریاء بود، ریا نیست. اگر واقعا برای مردم و تظاهر سجده را طولانی می کنید که این کار را نمی کنید. اگر در طول دادن سجده اگر دغدغه ای و خطوراتی در ذهن تان آمد، این وسوسه است و به آن اعتناء نکنید. و خوش رفتاری با همسایه ها که امام حسن عسگری تصریح می کند که این مواردی است که پیامبر آن را آورده. ما از این استفاده می کنیم که نشانه های پیروی از اهل بیت و ملتزم بودن به مکتب اسلام است ان شاء الله.
مسئله پنجم: اذا کان عنده ثوبان یعلم بنجاسه احدهما
مسئله 5: سید طباطبایی یزدی قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: «اذا کان عنده ثوبان یعلم بنجاسه احدهما یکرر الصلاه و ان لم یتمکن الا من صلاه واحده یصلی فی احدهما لا عاریا و الاحوط القضاء خارج الوقت فی الآخر ایضا ان امکن و الا عاریا». اگر کسی که وقت نماز شده است و ثوب طاهر معینی ندارد. دو تا ثوب دارد که یقین دارد یکی از این دو تا نجس است و وقت هم نیست تا برود تطهیر کند، اینجا حکم چیست؟
نظر مرحوم یزدی بر تکرار نماز با هر دو لباس است
سید طباطبایی یزدی می فرماید: نماز را احتیاطا تکرار کند تا یقینا برئ الذمه بشود.
نظر صاحب جواهر و نقل کسانی که قائل به نماز در حال عریان شده اند
اما شرح این فتوا: صاحب جواهر[2] قدس الله نفسه الزکیه این مسئله را بحث می کند. اول متن را نقل می کند از محقق حلی که کسی که دو لباس دارد و یکی از آن دو تا لباس نجس است و راهی برای تطهیر و یا تبدیل به لباس طاهر هم وجود ندارد، احتیاط کند به هر یکی از آن دو تا لباس جدا جدا نماز را بخواند. بعد از که متن را می فرماید که گویا مشهور این است. شرح می دهد، می فرماید: اولا این حکم اشهر است یعنی دو تا مشهور داریم و این اشهر است. بعد می فرماید: بلکه مشهور است، و بعد می فرماید: خلافی دیده نشده است. در مرحله بعد می فرماید: بلکه عبارات اشاره دارد به اجماع که این حکم اجماعی است.
بیان نظر ابن ادریس و ابن سعید بر نماز در حال عریان
اما نظر مخالفی هم ولو به عنوان نظر نادر آمده است که آن نظر مخالف عبارت است از این که نماز را در این صورت از مسئله باید عاریا انجام داد. و کسانی که این فتوا را می دهند، فقیه حلی[3] است که می فرماید: در این صورت از مسئله باید نماز را عریانا خواند و فتوای من این است. فقیه دیگری هم به نام ابن سعید[4] که می فرماید: باید در این صورت از مسئله نماز را عریانا انجام داد. پس در تتبع فقهی دو نفر است که یکی از قدماست و دیگری هم تقریبا در حد قدماء و فتوا هم صریح است، بنابراین قابل بحث و بررسی خواهد بود.
ادله صاحب جواهر و سید حکیم بر تکرار نماز
اما ادله: در بحث ادله صاحب جواهر قدس الله نفسه الزکیه بیان نسبتا مبسوطی دارد که خلاصه بیانش در پایان بحث این است که این حکم مستند می شود به اصاله الاحتیاط سالم از معارض. و همین طور سید الحکیم[5] می فرماید: دلیل بر این حکم قاعده الاحتیاط است.
نظر مرحوم آقای خویی بر تکرار نماز
و همین طور سیدنا الاستاد[6] قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: علم اجمالی به نجاست وجود دارد و تکرار بشود تا موافقت قطعیه نسبت به اتیان صلاه به ثوب طاهر محقق شود. این حکم مطابق قاعده احتیاط است و قاعده احتیاط هم جایی که به عسر و حرج نخورد و امکان جمع وجود داشته باشد و دوران بین محذورین نباشد و شبهه تحریمیه به حرمت ذاتیه نباشد، در این جا احتیاط کار ممکنی است و هیچ مشکلی ندارد و احتیاط می کنیم تا موافقت قطعیه به عمل آمده باشد و امتثال محقق است و قاعده اجزاء است.
نص خاص موجود، حسنه علی بن ابراهیم
مضافا بر این قاعده، این حکم منصوص هم است. حسنه یا صحیحه: محمد بن علی بن الحسین باسناده عن صفوان بن یحیی . سند درست است منتها این سند را صاحب جواهر می گوید یا حسن است یا صحیح به جهت ابراهیم بن هاشم و سید الحکیم که می گوید صحیح و سید الاستاد هم می گوید حسنه است. «انه کتب الی ابی الحسن یساله عن الرجل عن الرجل معه ثوبان فاصاب احدهما بول و لم یدر ایهما» هو دو تا لباس دارد و به یکی از آن بول اصابت کرده و نمی داند کدام از این دو تاست. «و حضرت الصلاه و خاف فوتها» نماز وقت آن رسید و داشت فوت می شد «و لیس عنده ماء» آبی هم نداشت که تطهیر کند، «کیف یصنع؟ قال یصلی فیهما جمیعا»[7]. در هر کدام جدا جدا نماز بخواند و تکرار کند و احتیاط به عمل بیاورد تا این که موافقت قطعیه حاصل بشود. تا این جا حکم هم مطابق قاعده بود و هم مطابق نص.
چرا ابن ادریس حکم به نماز با حال عریان نموده است
اما فقیه حلی رأی شریف شان چیست و چرا این جا حکم صادر کرده اند بر این که باید عریانا نماز خواند
نظر امام خمینی نیز بر نماز با حال عریان است
و از فقهای معاصر امام خمینی قدس الله نفسه الزکیه فتوا داده است که در این شرائط نماز را باید عریانا خواند.
استناد به روایت مرسل و قاعده
ادله این گروه از فقهاء (فقیه حلی، ابن سعید و امام خمینی): اولا یک روایت و ثانیا اشکالی در قاعده. اما نص: روایتی را شیخ طوسی[8] قدس الله نفسه الزکیه در کتاب مبسوط نقل می کند به شکل مرسل، در همین صورت مسئله که مکلف است و دو تا ثوب دارد و علم به نجاست یکی و وقت هم ندارد و لباس سومی هم ندارد، می فرماید: «و روی انه یترکهما و یصلی عریانا». شیخ طوسی حتی در مبسوط که کتاب استدلالی است هم اگر روایتی نقل بکند، اسم روایت به آن صدق می کند ولو در تهذیب و استبصار نقل نشده باشد. ولی فرموده است: «روی» که مرسل است اما شیخ طوسی می گوید و روایت تلقی می شود. اما قاعده: اشکال می شود بر قاعده احتیاط، اولا اشکال نیت وجه و نیت تمییز و ثانیا اشکال بر اصل این احتیاط. بر نیت وجه و تمییز این است که عبادت باید با نیت وجه انجام بشود.
فرق قصد وجه و تمییز (وجوب – ظهر یا عصر بودن)
نیت وجه این است که نماز را که می خوانیم اگر واجب است به این صورت قصد کنیم که یا وجوب را وصف بیاوریم یا وجوب را غایت بیاوریم. یعنی وجه را وصف می توانیم بیاوریم و می توانیم غایت بیاوریم. مثلا می گوید «اصلی صلاه الظهر الواجبه» یا «اصلی صلاه الظهر لوجوبها». اما نیت تمییز یک مرحله خارجی برای عبادت است و یک مرحله تمییز ساختار داخلی عمل است. نماز می خوانم که این نماز ظهر است و نماز عصر نیست، این تمییز خارجی است نسبت به عصر. و تمییز داخلی که این شرط رکوع این نماز را رعایت می کنم، شرط طهارت این نماز را رعایت می کنم، تمییز می دهیم جزء جزء و شرائط این عبادت را منتها قصد اجمالی ارتکازی کافی است که قصد می کنیم هر جزء جزء آن که الان حاصل و محقق است.
قصد تمییز را مشهور شرط نمی دانند
اما از لحاظ اعتبار در اصول، قصد تمییز خوب است از وجوه قربی است ولی ان چه که واجب است، فقط قصد امر، واجب است و بقیه وجوه قربیه رعایت بشود، خوب است ولی قصد تمییز را در اصول و صاحبنظران اصول و همچنین ما به این نتیجه رسیده ایم که قصد تمییز هیچ گونه دلیلی ندارد و قصد عبادت کافی است. اولا از لحاظ عمل عقلایی لزومی ندارد و ثانیا از لحاظ تعبد شرعی برای ما روایت و نصی در این رابطه نرسیده است. اگر مطلوبیت داشت، از سوی شرع برای ما قطعا رسیده بود، هیچ اثری در هیچ منبعی دیده نشده است. بنابراین وجه تمییز تقریبا بلا خلاف شرط نیست.
سوال: چطور مشخص نباشد که نماز ظهر می خوانیم یا نماز عصر.
جواب: همین نمازی که الان هست که واجب قصد بکنید، مشخصا همین است که می خوانیم به قصد اطاعت امر خدا، قصد کنید و مطابق واقع باشد، خود قصد امر همین عبادت کافی است و آن قصدهای دیگر ممکن است برای فضیلت آن اثری داشته باشد اما اگر قصد نکنید، موجب بطلان عبادت نمی شود.
صاحب قوانین قصد وجه را لازم می داند
اما قصد وجه این است که معروف و مشهور شرط نیست اما غیر مشهور مثل صاحب قوانین قصد وجه لازم است و نماز واجب را واجب باید قصد شود. لذا فقیه حلی هم فرموده اند اگر احتیاط بکنید، قصد وجهی نیست و قصد وجه که صورت نگیرد، نماز خوانده نشده است و نماز بدون قصد وجه مثل نماز بدون قصد امر و از وجوه قربیه است. پس قصد وجه و قصد تمییز که نبود، پس عبادت انجام نشده و بدون وجه و بدون تمییز، یک عملی را خودتان تکرار کرده اید مثل این که نماز را بدون قصد قربت نماز بخواند که یک قیام و قعودی است و نماز نیست. پس قاعده که تکرار یا احتیاط بود، به دلیل اخلال به قصد وجه قاعده احتیاط این جا جاری نمی شود. قاعده احتیاط که تکرار می طلبد و نتیجه اش موافقت قطعیه می شود جایی است که به نیت وجه و نیت تمییز اخلالی ایجاد نکند. بنابراین روایت مبسوط است و احتیاط هم ممکن نبود، بنابراین متعین می شود که نماز را عریانا بخواند، بنابراین فتوای فقیه حلی و فتوای امام خمینی این شد که نماز را باید عریانا انجام بدهید.
