درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: شک در شک رکعات بعد از فراغ از نماز / شک در رکعت / شکوک در نماز

مسئله 6: «لو شك بعد الفراغ من الصلاة أن شكه كان موجبا لركعة أو ركعتين‌فالأحوط الإتيان بهما ثم إعادة الصلاة، و كذا لو لم يدر أنه أيّ شك من الشكوك الصحيحة، فإنه يعيدها بعد العمل بموجب الجميع، و يحصل ذلك بالإتيان بركعتين من قيام و ركعتين من جلوس و سجود السهو، و كذا لو لم ينحصر المحتملات في الشكوك الصحيحة بل احتمل بعض الوجوه الباطلة، فان الأحوط العمل بموجب الشكوك الصحيحة ثم الإعادة».[1]

در فرع دوم اگر کسی می خواهد احتیاط کند، آنچه که در تحریر آمده کفایت می کند: «و يحصل ذلك بالإتيان بركعتين من قيام و ركعتين من جلوس و سجود السهو».[2]

یعنی در این فرع اگر دو رکعت ایستاده و دو رکعت نشسته بخواند و بعد سجده سهو به جا آورد، احتیاط کند و نیاز به کار اضافی مثل اعاده نیست، چون با دو رکعت ایستاده و دو رکعت نشسته و سجده سهو، واجب کل شکوک صحیحه انجام شده است، لذا شک بین 2 و 3 و 4 و شک بین 3 و 4 و شک بین 2 و 4 و شک بین 4 و 5 در حال جلوس، تمام این شکوک با این کار، انجام شده است.

حتی شک بین 3 و 4 اگرچه یک رکعت ایستاده دارد، اما تعیینی نیست و تخییری است و یک عدل آن دو رکعت نشسته است.

همچنین کم کردن از این سه، همانطور که در برخی از عروه ها آمده است که رکعتان مطلق باشد مثل عروه 15 حاشیه ای، صحیح نیست و باید دو رکعت نشسته و دو رکعت ایستاده با هم باشد مثل مستمسک که اینگونه متن عروه را ذکر کرده است: «لو علم بعد الفراغ من الصلاة أنه طرأ له الشك في الأثناء، لكن لم يدر كيفيته من رأس فإن انحصر في الوجوه الصحيحة أتى بموجب الجميع، و هو ركعتان من قيام، و ركعتان من جلوس، و سجود السهو، ثمَّ الإعادة».[3]

حال با توجه به این، حواشی را ملاحظه کنید: «آی قیام و یاتی رکعة من قیام

هچ نماز احتیاطی که یک رکعت ایستاده تعین داشته باشد، نداریم، مثلا اگر در واقع شک بین 3 و 4 باشد، حکم آن اجرا شده، چون دو رکعت نشسته آمده است.

همچنین اینکه گفته شده: «رکعت من قیام»، فایده ندارد.

فرع سوم: فرد می داند شک کرده است اما نمی داند این شک از شکوک باطله بوده است یا از شکوک صحیحه، مثلا فرد سلام نماز را داده است و یقین دارد شکی کرده است مثل شک در 2 و 3 کرده است اما نمی داند بعد از اکمال سجدتین بوده است که از شکوک صحیحه باشد یا قبل از اکمال سجدتین بوده است که از شکوک باطل است.

در اینجا اختلاف است:

قول اول: بعضی می گویند اینجا باید دو رکعت ایستاده و دو رکعت نشسته بخواند و سجده سهو هم انجام بدهد، کما اینکه با این سه کار نماز هم واجب است و فرد باید دوباره بخواند.

یعنی تمام اعمال شکوک صحیحه را انجام بدهد و نماز را هم دوباره بخواند. «فان الأحوط العمل بموجب الشكوك الصحيحة ثم الإعادة».[4]

اکثر بزرگان همین نظریه را فرموده اند که باید دو تا دو رکعتی بخواند دو رکعت نشسته و دو رکعت ایستاده و بعد نماز را اعاده کند و دلیل آن علم اجمالی است، یک طرف بطلان نماز است و یک طرف صحت نماز است و باید حکم هر دو طرف را انجام بدهد.

نکته: در طرف صحت نماز، باز خود یک علم اجمالی دارد که آیا شک بین 2 و 3 بوده است یا بین 3 و 4 بوده است و...

قول دوم: در اینجا نماز را فقط دوباره بخواند و لازم نیست احکام شک انجام شود، چون علم اجمالی در حکم انحلال است، در اینجا دو رکعت ایستاده بخواند و بعد دو رکعت نشسته بخواند؟ ممکن است دو رکعت ایستاده فاصل بین نماز اصلی و نماز احتیاط شود یا اگر برعکس اول دو رکعت نشسته بخواند و بعد دو رکعت ایستاده بخواند که در این صورت امکان دارد دو رکعت نماز نشسته بین نماز اصلی و نماز احتیاط فاصل شود.

پس در اینجا چند قول است و ادله آن بیان شد.

دلیل بر وجوب احتیاط، علم اجمالی است.

دلیل بر عدم وجوب احتیاط، علم به عدم فایده برای این نمازهای احتیاط است.

بر این اساس می گویند فقط اتیان به نماز برای بار دوم کفایت می کند.

این بیان، علم اجمالی را منحل نمی کند، چون یک احتمال این است که شک بین 4 و 5 در حال نشسته بوده، در این صورت فقط سجده سهو واجب است و فاصله نیامده است، بله نسبت به نمازها ممکن است علم اجمالی را منحل کند اما نسبت به بعضی از شکوک صحیحه فایده ندارد. در اینجا اگر سجده سهو را اول انجام بدهد یا گفته شود تاخیر سجده سهو به اندازه دو رکعت نماز احتیاط اشکال ندارد، در این صورت نماز صحیح است و علم اجمالی مننحل نمی شود.

پس در اینجا دو قول است:

قول اول: احتیاط بخاطر علم اجمالی.

قول دوم: عدم احتیاط بخاطر انحلال علم اجمالی.

نتیجه ما ذکرنا این شد که در مسئله شش، سه فرع بیان کرده اند:

فرع اول: اقوال و ادله تقدم الکلام.

فرع دوم: اقوال و ادله تقدم الکلام.

فرع سوم: اقوال و ادله تقدم الکلام.

این از مسئله ششم تحریر که در عروه 2 یا 3 مسئله قرار داده شده است.