درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: شک در اکمال سجدتین بعد از نماز احتیاط / شک در رکعت / شکوک در نماز

مسئله 5: «لو شك بين الاثنتين و الثلاث و عمل عمل الشك و بعد الفراغ عن صلاة الاحتياط‌شك في أن شكه السابق كان قبل إكمال السجدتين أو بعده يبني على الصحة و لا يعتني بشكه، و أما لو شك في ذلك في أثناء الصلاة أو بعدها و قبل الإتيان بصلاة الاحتياط أو في أثنائها فالأحوط البناء و عمل الشك ثم إعادة الصلاة».[1]

در این مسئله دو فرع بیان شده است:

فرع اول: مصلی در حال جلوس شک می کند که دو رکعت است یا سه رکعت است و به حکم شک بین 2 و 3، قیام کرده و نماز را تمام کرده و بعد از سلام نماز، نماز احتیاط که در شک بین 2 و 3 واجب است، انجام داده است، حال بعد از نماز احتیاط شک می کند که شکی که دو دقیقه قبل کرده بود، آیا شک قبل از سجدتین بود یا شک بعد از سجدتین بود.

اگر آن شک قبل از سجدتین باشد، همه کارهای این فرد باطل است، قیام و سلام و نماز احتیاط، همه باطل است، چون شک قبل از سجدتین در رکعت دوم، از شکوک باطله است.

و اگر آن شک بعد از سجدتین باشد، مثلا در حال تشهد بوده است، همه کارهای این فرد صحیح است و نماز او هم صحیح است.

حال این فرد چه باید کند؟ آیا این نمازی که خوانده، صحیح است یا خیر و آیا بر این شخص، اعاده نماز باطل است یا خیر؟

نظریه اول: سیدنا الاستاد در این فرض می فرمایند نماز صحیح است و احتیاجی نیست دوباره بخواند.

دلیل بر صحت نماز: برای صحت نماز دو راه بیان شده است:

راه اول: قاعده فراغ جاری شود؛ در اینجا مشکوک این است که آیا سجدتین قبل از شک بوده است یا بعد از شک بوده است و یا اینکه نمی دانید سجدتین صحیح بوده است یا باطل بوده است و قاعده فراغ می گوید این دو سجده صحیح بوده است و شک بعد از اکمال سجدتین بوده است و نماز صحیح است.

نکته: این بیان دارای اشکال است که در فرع دوم توضیح می دهیم.

راه دوم: تمسک به استصحاب عدم الشک قبل السجدتین است؛ شما نمی دانید قبل از اینکه سجدتین را انجام داده باشید، شک کرده اید یا خیر، این مسبوق به عدم است و استصحاب عدم الشک قبل السجدتین می کنید و موضوع منقَّح می باشد و از شکوک صحیحه است.

نظریه دوم: بعضی می گویند این نماز باید اعاده شود و هیچکدام از دو راه بالا جاری نیست.

نکته: توضیح این نظریه در فرع دوم ذکر خواهد شد.

فرع دوم: این شک در قبل از سجدتین یا بعد از سجدتین بر چند قسم است:

1. هنوز داخل در جزء بعد نشده است و شک می کند.

2. هنوز داخل در حرکت رکعت بعد شده است و شک می کند.

3. در حال قیام شک می کند.

4. در حال تشهد شک می کند.

5. بعد از سلام و قبل از نماز احتیاط شک می کند.

6. در رکعت دوم نماز احتیاط نشسته شک کرده است یا در وسط رکعت اول نماز احتیاط ایستاده شک کرده است.

سیدنا الاستاد کل این فروض را اینگونه بیان کرده است: «و أما لو شك في ذلك في أثناء الصلاة أو بعدها و قبل الإتيان بصلاة الاحتياط أو في أثنائها فالأحوط البناء و عمل الشك ثم إعادة الصلاة».[2]

این فرع هم بر دو نظریه است:

نظریه اول: این نماز را لازم نیست دوباره بخواند و نماز صحیح است.

مثلا در حال قیام، فرد بناء را بر سه می گذارد اما الان شک حاصل می شود که این شک قبل از اکمال بوده است یا بعد از اکمال؟ می گویند این نماز صحیح است و ان شاء الله بعد از اکمال بوده است و بعد نماز را تمام می کند و نماز احتیاط به جا می آورد.

نظریه دوم: این نماز باطل است و باید اعاده شود. چون قاعده فراغ و استصحاب در اینجا جاری نمی باشد.

این دو نظریه از متن عروه و حواشی آن خوب ظاهر می شود.

برای این نظریه، دو دلیل بیان شده است که در اکثر این اقسام شش گانه، یا قاعده فراغ جاری است یا استصحاب جاری است و یا هر دوم.

دلیل اول: قاعده فراغ و تجازو

اشکال اول: این سجدتین، مجرای قاعده فراغ نمی باشد، چون قاعده فراغ در جایی جاری می شود که فعل مشکوک امر داشته و مامور به بوده، نمی داند صحیح انجام داده یا فاسد، مثلا سجدتین در نماز، امر دارد، همین نمازهای متعارف، در حال تشهد شک می کند که سجدتین صحیح آمد یا فاسد، قاعده فراغ می گوید صحیح آمده است.

ضابط کلی در جریان قاعده فراغ، مواردی است که قطعا مامور به بوده است و بعد از اتیان نمی دانید صحیح انجام داده اید یا خیر که می گویند قاعده فراغ جاری است و گفته می شود ان شاء الله آنچه مامور به بوده است، صحیح انجام شده است.

حال در ما نحن فیه، شک در این است که سجدتینی که انجام می شود، صحیح است یا فاسد است، حال این سجدتینی که آمده است، مامور به بوده است یا خیر؟! اگر مامور به باشد، قاعده فراغ و تجاوز جاری است و اگر نمی دانیم مامور به است یا خیر، دلیلی ندارد قاعده فراغ جاری شود.

اگر فردی نمی داند غسل جنابت بر او واجب است یا خیر بعد قاعده فراغ جاری می کند، این نمی شود، چون مامور به بوده است یا خیر.

به عبارت دیگر اگر شک قبل از سجدتین بوده است، این فرد مامور به (سجدتین) را انجام نداده است یعنی اگر شک قبل از سجدتین بود، شاید این سجدتین مامور به نبوده است و قاعده فراغ جاری نمی باشد. و اگر شک بعد از سجدتین بوده است، این سجدتین مامور به بوده است.

حال فرد وقتی نمی داند مامور به بوده است یا خیر، چگونه قاعده فراغ و تجاوز جاری می کنید؟!

پس یکی از اشکالات بعد از قاعده فراغ در ما نحن فیه این است که مورد جریان قاعده فراغ نمی باشد و با این اشکال، در فرع اول هم نمی توان قاعده فراغ را جاری کرد، چون معلوم نیست سجدتین مامور به بوده باشد و بالتبع قاعده فراغ جاری نمی شود.

دلیل دوم: استصحاب

اشکال دوم قاعده فراغ جلسه بعد ذکر خواهد شد.