درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: اعتبار اکمال سجدیتن در سه قسم / شکوک صحیحه / شک در رکعت / شکوک در نماز

مسئله 3: «في الشكوك المعتبر فيها إكمال السجدتين‌لو شك في الإكمال و عدمه فان كان في المحل أي حال الجلوس قبل القيام أو التشهد بطلت صلاته، و إن كان بعد التجاوز عنه ففيه إشكال لا يترك الاحتياط بالبناء و العمل بالشك و الإعادة».[1]

کلام در قول سوم در صور ثلاثه بود که تفصیل بود:

1. در دقیقه اولی از رکعت نماز شک می کند که سجده کرده است یا خیر، در این فرض تجاوز از محل شده است و به حکم قاعده تجاوز می گوید سجده آمده است و این نماز با تعبد بعد از اکمال سجدتین است. حال در دقیقه دوم شک می کند که رکعت دوم نماز است یا رکعت سوم، در اینجا طبق قواعد رفتار می شود و مشکلی ندارد و باید بگوید نماز صحیح است و نماز احتیاط می خواند.

2. در دقیقه اولی شک کرد که این رکعت 2 است یا رکعت 3، در دقیقه دوم شک کرد که سجده انجام داده است یا خیر، در اینجا شک در 2 و 3، شک قبل از اتمام سجدتین است، چون شک در سجده، در دقیقه دوم آمده است و گویا شک بین 2 و 3 قبل از اتمام سجدتین است و داخل در شکوک باطله است و حداقل احتیاط واجب این است که اعاده صلات شود.

3. در دقیقه اولی دو شک حاصل می شود: شک در سجده و شک در رکعت، در همین آن، شک در رکعت، شک قبل از اتمام است و از شکوک مبطله است. تا نیامدن این زمان، قاعده تجاوز جاری نمی شود.

بر این اساس در عروه این دو صورت را استثناء کرده است و ایشان احتیاط مستحبی دارد و مرحوم آقای خویی احتیاط وجوبی دارد که نماز اعاده شود.

پس این تفصیل، قول سوم بود.

قول اول می گفت در جمیع صور، نماز صحیح است.

قول دوم تفصیل بین تشهد و قیام بود.

قول سوم، تفصیل بین فروع ثلاثه بود.

عبارت تحریر، حاکی از قول چهارم است که تقارن بین شکین، مطلقا مبطل است چه در حال تشهد باشد چه در حال قیام باشد و... در همه صورت نماز باطل است، چون قاعده تجاوز را جاری نمی داند.

از ما ذکرنا روشن شد که اقرب به واقع، نظریه اولی است که در جمیع صور نماز صحیح است و قاعده تجاوز جاری است.

ملاحظه کنید در مواردی که می گوییم احتیاطا کاری کند، بر دو گونه است:

1. احتیاط بخاطر ادراک واقع است که حکم عقلی است، مثلا 99 و نیم درصد می گویند دعاء نزد رویت هلال واجب نیست و نیم درصد می گویند واجب است، بخاطر این می گویند احتیاط را برای مجرد درک واقع، رعایت کند.

حال کسانی که حکم به احتیاط می کنند، آیا بخاطر ادارک واقع است که فقیه فتوا داده است اما بخاطر نیم درصد احتمال خلاف، می گوید احتیاط کند، در ما نحن فیه هم عقل می گوید اعاده کند و شاید واقع گیرش بیاید و در رسائل هم خوانده اید که به مجرد احتمال واقع، احتیاط حسن است.

2. احتیاط منشاء شرعی دارد.

حال در ما نحن فیه اعاده نماز در حال قیام یا در حال تشهد، بخاطر مجرد احتمال درک واقع، خوب است، شاید این نماز دارای خللی بوده است و احتیاط می کند و دوباره نماز بخواند.

اما اینکه این احتیاط منشاء عقلائی و شرعی داشته باشد، صحیح نیست، مثلا بگوئیم احتمال بطلان 80 درصد بوده باشد که در اینجا این احتیاط نیست. چون قاعده تجاوز هم در حال قیام و هم در حال تشهد است، هم در حال تقارن است و هم در تاخر شک در سجده و هم در تقدم شک در سجده، جاری است.

مثلا در تقدم شک در رکعت بر شک در سجده که اوضح مصادیق است به اینکه فرد در دقیقه اول، شک در رکعت می کند که 2 است یا 3 و بعد از یک دقیقه شک می کند که سجده انجام داده است یا خیر. در این مثال زمان دو شک یک دقیقه فاصله است و یکی مقدم بر دیگری است و شک در 2 و 3 قبل از حدوث شک در سجده بود.

اما در دقیقه دوم که شک در سجده ایجاد شد، قاعده تجاوز جاری است و شک بین 2 و 3 در این زمان هم وجود دارد، در زمان حدوث، قاعده تجاوز نبود اما در زمان بقاء قاعده تجاوز وجود دارد.

ما در سابق یک بحث مفصل کردیم که شک در نمازها مثل حدث است یا خیر، به مجرد حدوث نماز باطل است یا اینکه عبور و حرکت جایز نیست، آن قاعده را در ما نحن فیه پیاده کنید که با آمدن شک، نماز باطل است یا عبور جایز نیست، در دقیقه اول شک که آمد یا نماز باطل است یا خیر و عبور جایز نیست که اگر عبور جایز نیست در دقیقه دوم قاعده تجاور جاری می شود و فرد می تواند قواعد را جاری کند.

پس نتیجه ما ذکرنا این شد که این تفصیل منشاء قوی ای ندارد و اگر مراد از احتیاط، مجرد درک واقع است، این خیلی خوب است اما اگر می خواهد بگوید منشاء قوی ای دارد، وجه ندارد چون در تمام فروض ثلاثه، قاعده تجاوز جاری است و شک بین 2 و 3 بعد از قاعده تجاوز در سجده جاری می شود.

پس در شک بین 2 و 3 که تقارن با شک در سجده دارد، نماز مطلقا صحیح است و قاعده تجاوز جاری است، بله اگر شک در سجده در محلش باشد، نماز صحیح نیست و قاعده تجاوز جاری است.

ما در اینجا فقط صورت اول از شکوک صحیحه بحث کردیم که شک بین 2 و 3 است که گاهی با تقارن با شک در سجده است و گاهی با تقارن با شک در سجده نیست.

صورت دوم ما که صورت سوم از شکوک صحیحه است، شک بین 2 و 3 بود که قبل از اکمال سجدتین، نماز باطل است و بعد از اکمال سجدتین، نماز صحیح است.

در این جا هر آنچه در صورت اول گفتیم، جاری است، یعنی اگر شک بین 2 و 4 کرد و شک در انجام سجده هم کرد، نماز در صورتی که در محل نباشد، صحیح است مطلقا و اگر در محل باشد، نماز باطل است.

صورت سوم که صورت چهارم از شکوک صحیحه است که شک بین 2 و 3 و 4 است، در اینجا هم همین حکم جاری است که اگر بعد از سجدتین بود و مقارن با شک در سجده شد، در این صورت هم اگر در محل نباشد، مطلقا نماز صحیح است چه در قیام باشد چه در تشهد، چه شک در سجده مقدم باشد چه موخر چه مقارن باشد، اما اگر در محل باشد، نماز باطل است.

پس این حکم سه صورت از صور هشتگانه شکوک صحیحه که مشروط به اکمال سجدتین بود.

پس نتیجه ما ذکرنا این است که بعضی می گویند مطلقا صحیح است و اعاده ندارد و بعضی می گویند احتیاط وجوبی اعاده کند و بعضی تفصیل بین قیام و تشهد می دهند و بعضی تفصیل بین تقدم شک در سجده و بین تقارن یا تاخر شک در سجده می دهند.

ما گفتیم در کل این صور نماز صحیح است مگر شک در محل باشد که نماز باطل است.

ظاهر کلام سیدنا الاستاد این است که در همه موارد، احتیاط واجب، اعاده نماز است: «ففيه إشكال لا يترك الاحتياط بالبناء و العمل بالشك و الإعادة».[2]

ایشان می گوید بناء را بر اکثر بگذارد نماز بخواند و بعد احتیاط واجب است که اعاده کند.

مسئله 4 از تحریر مسئله ای است که قبلا توضیح دادیم و جلسه بعد بیان خواهیم کرد.