درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: اعتبار اکمال سجدیتن در سه قسم / شکوک صحیحه / شک در رکعت / شکوک در نماز

مسئله 3: «في الشكوك المعتبر فيها إكمال السجدتين‌لو شك في الإكمال و عدمه فان كان في المحل أي حال الجلوس قبل القيام أو التشهد بطلت صلاته، و إن كان بعد التجاوز عنه ففيه إشكال لا يترك الاحتياط بالبناء و العمل بالشك و الإعادة».[1]

بحث در مسئله سوم، از فرض اول شکوک صحیحه بود که شک بین 2 و 3 بعد از اکمال سجدتین بود، است که نمی فرمایند اگر این شک، توام با شک در اتیان در سجده شد، آیا این نماز صحیح است یا صحیح نیست؟

در این فرض، سه نظریه وجود دارد:

نظریه اول: این نماز مطلقا صحیح است. بخاطر جریان قاعده تجاوز.

نظریه دوم: اگر این دو شک در حال قیام رخ داده است، این نماز صحیح است و اگر در حال تشهد رخ داده است، احتیاط وجوبی این است که بناء را بر سه بگذارد و نماز را تمام کند و دوباره این نماز را بخواند.

این نظریه دو حرف دارد:

1. در حال قیام، نماز صحیح است، چون قاعده تجاوز در این صورت جاری است و بناء را باید بر اکثر بگذارد بخاطر قواعد در فرض اول از شکوک صحیحه.

2. در حال تشهد، نماز کافی نیست، یعنی باید احتیاطا بناء را بر اکثر بگذارد و بعد نماز را تمام کند و نماز را دوباره بخواند. چون در همین حال که شک بین 2 و 3 در تهشد کرده است، در همین حال شک در انجام سجده کرده است، حال قاعده تجاوز در اینجا نسبت به سجده دوم جاری نمی شود، چون داخل در غیر شده است اما این غیر، غیر مترتب نیست (یعنی تشهد جزء مترتب نیست)، بخاطر اینکه نماز که مردد بین 2 و 3 است و بناء را بر سه می گذارد و این رکعت به حکم ادله وجوب بناء بر اکثر، رکعت سوم بنائیه است و بنائیه هم مثل واقعیه است، اما این تشهد در رکعت سوم، تشهد در غیر محل است، چون رکعت سوم تشهد ندارد، پس این تشهد لغو است و گویا در جزء بعد از تشهد داخل نشده است و قاعده تجاوز صادق نیست.

این فرع در عروه هم وجود دارد: «و إن كان بعد الدخول في القيام أو التشهّد لم تبطل».[2]

تحریر می فرمایند: «فان كان في المحل أي حال الجلوس قبل القيام أو التشهد بطلت صلاته، و إن كان بعد التجاوز عنه ففيه إشكال لا يترك الاحتياط بالبناء و العمل بالشك و الإعادة».[3]

حال حواشی عروه را ملاحظه بفرمایید:

مرحوم حائری می فرماید: «الأحوط في الشكّ حال التشهّد البناء ثمّ الإعادة».[4]

می فرماید این نماز باید به احتیاط واجب اعاده شود.

مرحوم آل یاسین می فرماید: «لو شكّ بين الاثنين و الثلاث حال التشهّد و كان شاكّاً في السجود كلّا أو بعضاً فالحكم بالصحّة مشكل جدّاً و وجهه يظهر بالتأمّل».[5]

می فرماید با تامل می فهمیم که این فرد داخل در غیر نشده است و نسبت به سجده قاعده تجاوز جاری نیست و باید نماز را تمام کند و نماز را اعاده کند.

پس دلیل بر این تفصیل این است که قاعده تجاوز در اینجا جاری نیست، چون داخل در جزء است اما در جزء مترتب داخل نشده است و این تشهد، جزء نیست.

اشکال: ظاهرا و الله العالم این تفصیل نا تمام است و فرقی بین حال قیام و حال تشهد نیست کما اینکه قاعده تجاوز در حال قیام، جاری است، همچنین اگر این اتفاق در حال تشهد باشد، قاعده تجاوز جاری است و با توجه به ادله بناء بر اکثر می گوئیم نماز صحیح است. چون در اینجا داخل در غیر شده است اما نام آن را نمی داند، این فرد قطعا از محل تجاوز کرده است، بخاطر اینکه این مصلی که در حال تشهد است، در علم خداوند، از دو حالت خارج نیست:

1. جلوس رکعت سوم است.

2. جلوس رکعت دوم است.

حال اگر در علم خداوند، رکعت سوم باشد، هم قیام و هم رکوع و هم ذکر رکوع و هم قیام بعد از رکوع آمده است که همه دخول در غیر است و این غیر، مترتب است و تجاوز از محل صورت گرفته است.

و اگر در علم خداوند، رکعت دوم باشد، تشهد در اینجا خود جزء مترتب است و یقین داریم از محل مشکوک تجاوز کرده است و قاعده تجاوز نسبت به سجده جاری می شود.

پس ظاهرا و الله العالم نظریه سیدنا الاستاد و مرحوم حائری، دارای مشکل است، چون تجاوز از محل صورت گرفته است، بله فرد نمی داند عنوان تجاوز به چه چیزی صورت گرفته است و این هم مهم نیست، چون در قاعده تجاوز، تجاوز از محل می خواهیم مطلقا و فرق ندارد اسم آن را بدانید یا خیر.

نظریه سوم: در یک فرض چه در حال قیام باشد و چه در حال تشهد باشد، نماز صحیح است و در دو فرض چه در حال قیام باشد و چه در حالت تشهد باشد، نماز باطل است.

این نظریه خود سه فرض پیدا می کند:

1. تاریخ شک در سجده مقدم بر شک در رکعت است: در دقیقه اول شک می کند که سجده دوم این رکعت را آورده است یا خیر و در دقیقه دوم شک می کند که این نماز دو رکعتی است یا خیر.

در اینجا در زمان شک اول، قاعده تجاوز جاری می کند، چون محل مشکوک گذشته است و باید گفت این نماز با سجده است، حال در زمان دوم که شک در رکعت کرد، نماز صحیح با سجده بوده است، در این صورت حکم شک بین 2 و 3 بعد از سجدتین جاری می شود و وجهی برای احتیاط نیست.

2. اول شک در رکعت باشد و بعد شک در سجده

2. شک در رکعت با شک در سجده در یک زمان باشند.

در این دو صورت، می فرمایند صحت نماز مشکل است.

مرحوم سید هم در اینجا می گوید نماز را بنا بر احتیاط مستحبی، اعاده کند: «و لا فرق بين مقارنة حدوث الشكّين أو تقدّم أحدهما على الآخر و الأحوط الإتمام و الإعادة خصوصاً مع المقارنة أو تقدّم الشكّ في الركعة».[6]

مرحوم آقای خوانساری احتیاط وجوبی دارند: «لا يترك في صورة المقارنة و ما بعدها».[7]

دلیل بر این نظریه در جلسه بعد بیان خواهد شد.