درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: اعتبار اکمال سجدیتن در سه قسم / شکوک صحیحه / شک در رکعت / شکوک در نماز

مسئله 3: «في الشكوك المعتبر فيها إكمال السجدتين‌لو شك في الإكمال و عدمه فان كان في المحل أي حال الجلوس قبل القيام أو التشهد بطلت صلاته، و إن كان بعد التجاوز عنه ففيه إشكال لا يترك الاحتياط بالبناء و العمل بالشك و الإعادة».[1]

کلام در این مسئله در این بود که بعضی از شکوک مشروط به این است که دو سجده رکعت دوم نماز تمام شده باشد که جامع بین این شکوک، این بود که در تمام آنها یک طرف شک دو رکعت است مثل صورت اول که شک بین 2 و 3 است و مثل صورت سوم که شک بین 2 و 4 است و مثل صورت چهارم که شک بین 2 و 3 و 4 است.

قبلا گفتیم اگر این صور بعد از کامل شدن دو سجده باشد، از شکوک صحیحه است و راه علاج دارد و راه علاج را مفصلا بیان کردیم.

حال مطلبی که در مسئله سوم بحث می شود این است که در این سه صورت، یک شک دیگری هم پیدا شده است و آن شک این است که شک می کند سجده دوم را آورده است یا خیر؟

ما یکی از صور را تطبیق می کنیم و بقیه را خودتان تطبیق کنید و مطالب یکی است.

مثلا صورت اولی که شک بین دو و سه است، آقای مصلی خودش را در حال جلوس می بینید و نمی داند این جلوس بین دو سجده است یا جلوس بعد از اکمال است، احتمال می دهد این جلسه استراحت در رکعت سوم باشد باشد و یک احتمال این است که بین دو سجده باشد.

در این حال، این فرد دو شک دارد:

1. شک بین 2 و 3

2. شک قبل از اکمال

اگر جلوس بین سجدتین باشد، سجده دوم واجب است و اگر جلوس بعد از سجدتین باشد، سجده دوم واجب نیست.

در این صورت حکم چه می باشد؟

این فرض را می گویند دو صورت دارد:

صورت اول: این شک کما ذکرنا نسبت به مشکوک، شک قبل از تجاوز از محل است، مثل همین مثالی که زدیم که هنوز محل سجده دوم نگذشته است، محل سجده دوم باقی است.

صورت دوم: این شک بعد از تجاوز از محل است، مثلا در حال تشهد است و شک بین 2 و 3 می کند و در همین حال شک می کند که سجده دوم را آورده یا خیر و یا فرد در حال قیام است که شک بین 2 و 3 می کند و در همین حال شک می کند که سجده رکعت قبلی آمده است یا خیر.

در صورت اول که قبل از تجاوز از محل است، بالاتفاق می گویند نماز باطل است و قابلیت اصلاح را ندارد. این نماز با اینکه شک بین 2 و 3 است، اما قابل اصلاح نمی باشد. چون این شک در دو رکعت اول است و سجده دوم از رکعت دوم نیامده است، پس رکعت دوم تمام نشده است و شک بین 2 و 3 غلط است و از شکوک باطله می شود.

شاهد: شکوک صحیحه باید بعد از احراز رکعتین باشد و در این فرض رکعتین احراز نشده است. چون اگر شک بین 2 و 3 نداشتید و در حال جلوس نشسته و نمی داند سجده دوم را آورده است یا خیر، بالاتفاق باید سجده دوم را بیاورد، چون استصحاب عدم اتیان و مفهوم قاعده تجاوز و قاعده اشتغال می گویند اتیان به سجده واجب است و معنای این وجوب این است که رکعت تمام نشده است و الا وجوب سجده معلوم نمی باشد و می توانید خلاصه کنید که این فرد حافظ رکعتین نیست و شک مبطل است. احراز رکعتین نشده است و این شک مبطل است و می توانید از این راه جلو رفت که اگر شک نبود، واجب بود و الان هم محل سجده دوم باقی است و اتیان به سجده دوم واجب است.

حال این فرد نه می تواند بناء را بر اکثر بگذارد چون در محل است و نمی تواند سجده مشکوک را بیاورد، چون شک در دو رکعت اول است و نماز در این شک باطل است.

نکته: این حکم فرق ندارد که شک در دو رکعت اول، اعم از شک (که امر وجود است) و عدم سجده (که امر عدمی است) است باشد که در استصحاب و موضوع مرکب داخل باشد و اعم از این است که در اینجا موضوع مرکب نیست و حفظ الرکعتین و احراز الرکعتین باشد.

قبلا گفتیم در روایات حفظ الرکعتین و احراز الرکعتین و اتمام الرکعتین آمده است.

بر این اساس گمان ما بر این است که اینجا بطلانش ضروری است، چون هنوز احراز دو رکعت نشده است و بطلان آن واضح و اتفاقی است.

پس در صورت اول از مسئله سوم تردیدی نیست که نماز باطل است و نماز باید دوباره خوانده شود.

اما در صورت دوم که تجاوز از محل است، اقوال مختلف است:

قول اول: در اینجا بناء را بر اکثر می گذارد و نماز صحیح است.

مرحوم سید در عروه [2] [3] و جماعتی بلکه اکثر علماء می گویند این نماز صحیح است. چون قاعده تجاوز جاری است، کسی که در حال قیام است و شک می کند که سجده را آورده است یا خیر، قاعده تجاوز می گوید آورده است و احراز تعبدی است، اگر در حال تشهد است، می گویند به قاعده تجاوز، محل مشکوک تجاوز شده و داخل در غیر شده است و می گوید آودره است تعبدا.

پس طبق این قول، در صورت دوم مسئله سه، نماز صحیح است بخاطر قاعده تجاوز. چون ما احراز الرکعتین می خواهیم که این دو راه دارد:

1. احراز وجدانی، مثلا فرد یقین دارد که سجدتین را آورده است.

2. احراز تعبدی، مثلا فرد تجاوز از محل کرده است و شارع فرموده در این شک، سجدتین را آورده ای.

حال شک در حال قیام یا تشهد، احراز وجدانی ندارد اما احراز تعبدی دارد.

قول دوم: اگر در حال قیام شک پیدا شود، نماز صحیح است و اگر در حال تشهد این شک پیدا شود، نماز باطل است.

بسیاری از محشین عروه [4] [5] این قول را بیان کرده اند و گفته اند در حال تشهد، تجاوز از محل نیست و بعضی هم می گویند در صورت تشهد، بناء بر اکثر بگذارد و نماز را تمام کند و بعد اعاده کند.

قول سوم: باید زمان دو شک را ملاحظه کرد، گاهی شک بین 2 و 3 مقدم است و گاهی شک در سجده مقدم است و گاهی با هم متقارن هستند. حال اگر صورت اول بود، نماز صحیح است و الا در دو صورت دیگر نماز باطل است.