< فهرست دروس

درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

99/08/17

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: قسم اول / شکوک صحیحه / شک در رکعت / شکوک در نماز

«الصورة الأولى: الشك بين الاثنتين و الثلاث بعد إكمال السجدتين، فيبني على الثلاث و يأتي بالرابعة و يتم صلاته، ثم يحتاط بركعة من قيام أو ركعتين من جلوس، و الأحوط الأولى الجمع بينهما مع تقديم الركعة من قيام، ثم استئناف الصلاة».[1]

طائفه چهارم که دلیل است بنا بر یک قول و موید ضعیفی است بنا بر قول ما، صحیحه زراره است.

در این صحیحه، تارة استدلال شد که این صحیحه چگونه دلالت بر وجوب بناء علی الاکثر دارد، گفتیم که صاحب مستند و صاحب وسائل و بعضی دیگر استدلال کرده اند و کیفیت دلالت بیان شد.

ما در دلالت این صحیحه، اشکال کردیم، حاصل اشکال این بود که این صحیحه ظهوری در این معنا ندارد، بخاطر مجمل بودن آن.

در تقریب استدلال به اجمال، اینگونه بود که این صحیحه سه احتمال دارد:

احتمال اول: مراد از ثالثه، ثالثه حقیقیه باشد که در این صورت شک بین 3 و 4 می شود.

اشکال این احتمال را گفتیم.

احتمال دوم: مراد از ثالثه، ثالثه بنائیه باشد، یعنی در رکعت ثالثه بنائیه در حال قیام، این فرد شک می کند که در واقع این قیام رکعت دوم است یا قیام رکعت سوم که بناء را بر آن گذاشته است.

اشکال: این شک در ثالثه بنائیه، شک در رکعتین اول است و قبل از تمام شدن رکعت دوم است، چون اگر این قیام، قیام ثالثه حقیقیه باشد که بعد از رکعت سوم می شود، اما اگر این در واقع، رکعت دوم باشد، اگر کسی در قیام رکعت دوم باشد و هنوز رکوع و سجدتین نیامده است، فرد شک دارد که این قیام قبل از سجدتین است یا بعد از سجدتین، پس بین 2 و 3 است و رکعتین هم احراز نشده است.

پس شک در ثالثه بنائیه، به شک به 2 و 3 قبل از اکمال رکعتین است که نماز باطل است.

حال امام فرموده است، این نماز صحیح است و به حسب واقع این نماز باطل باشد، این چگونه جمع می شود؟ این با کل روایاتی که می گوید شک در دو رکعت اول، مبطل است تعارض پیدا می کند.

پس این دو احتمال هر کدام اشکالی دارد و معلوم نیست مراد از ثالثه احتمال اول باشد یا دوم و قرینه ای نیست که کدام منظور باشد.

احتمال سوم: می گویند مراد از رکعت ثالثه، رکعت ثالثه ادعایه است. رکعت در اینجا استعمال در معنای مجازی شده است، قوام رکعت، قیام است و اگر گفتیم مراد از رکعت، جلوس بعد از سجدتین است، این استعمال مجازی است و اگر گفتیم مراد، حرکت به سمت قیام است، این هم معنای مجازی است، پس مراد از ثالثه، ثالثه ادعائیه می شود.

این احتمال در جواهر و صلات مرحوم حاج آقا رضا و تقریرات مرحوم نائینی است.

جواهر می فرماید: «و لعل المراد بدخوله في الثالثة إحراز الثنتين».[2] می گوید رکعت ثالثه یعنی بعد دو سجده است.

تقریرات مرحوم آقای نائینی: «و تقریب الدلالة هو انه قوله علیه السلام ان دخله الشک بعد دخوله فی الثالثه بمعنی ان دخول الشک علیه بعد احراز الثانیه فالدخول فی الثالثه کنایة عن احراز الاولیتین».[3]

این اوضح از جواهر است و می گوید این یک معنای کنایه ای است و منظور امام این است که اگر بعد از سجدتین، شک بین دو و سه کردید، نماز صحیح است.

بر این اساس خود کلمه ثالثه این احتمالات در آن است، اگر هست از کجا می گوئید بناء را بر اکثر بگذارد، اگر ثالثه مجهول است، پس مضی مربوط به ثالثه است، مضی حقیقت در اکثر باشد یا نباشد، با این اجمال هیچ اثری نمی تواند داشته باشد.

و لذا تمام محققینی که زحمت روی این صحیحه کشیده اند، می گویند نه مسلک مشهور از این استفاده می شود و نه مسلک غیر مشهور، ملاحظه کنید سطر آخر تقریرات مرحوم نائینی را: «و الانصاف ان روایة المذکورة لا یصح الاستناد بها لا لمذهب المشهور و لا علیه».[4]

بعضی به این صحیحه برای نظریه مشهور استدلال کرده اند و بعضی برای نظریه بناء بر اقل کرده اند و ایشان می گویند برای هیچ کدام استدلال کرد. چون روایت اجمال دارد و اقل احتمالات در آن سه احتمال است و هیچ قرینه بر ظهور روایت بر بناء بر اکثر نداریم.

پس طائفه چهارم دلیل بر وجوب بناء بر اکثر نیست و فقط موید می تواند باشد.

پس از ما ذکرنا در وجوب بناء بر اکثر، چهار مطلب بیان شد:

1. روایات عمار

2. روایات فابن علی الیقین

3. روایات دخول الوهم فی الاخیرتین

4. صحیحه زراره

ما مطلب اول را قبول کردیم که مقتضای اطلاقات بلکه عمومات این است که در شک بین 2 و 3 بعد از اکمال رکعت دوم، این نماز صحیح است و بناء بر اکثر واجب است.

این در رابطه با اثبات عدم ظهور این روایت برای وجوب البناء علی الاکثر، نعم لا باس بجعلها مویدة.

از این روایت مرحوم صاحب جواهر تعبیر به خبر کرده اند: «مضافا إلى خصوص‌خبر زرارة».[5]

کما اینکه مرحوم نائینی از این روایت تعبیر به حسنه کرده است: «حسنة زرارة».[6]

تعبیر صاحب جواهر خلاف واقع است و این صحیحه است و خبر نیست و تعبیر مرحوم نائینی مانعی ندارد اما خالی از مسامحه نیست. تعبیر به حسنه مانع ندارد، چون این روایت به دو طریق از امام نقل شده است:

1. محمد بن یعقوب عن علی بن ابراهیم عن ابیه. این تعبیر حسنه است، چون در روایاتی که ابراهیم بن هاشم باشد، حسنه گفته می شود چون در موثقین در رجال نیامده است.

2. محمد بن یعقوب عن علی بن ابراهیم عن ابیه و عن محمد بن اسماعیل عن فضل بن شاذان جمیعا عن حماد بن عیسی حن حریز عن زراره، در این طریق ابراهیم هاشم نیست و صحیحه است.[7] [8]

پس این روایت بر یک طریق حسنه است و بنا بر یک طریق صحیحه است. البته ما حسنه بودن را قبول نداریم چون ابراهیم بن هاشم بالاتر از ثقه است و در هر دو طریق، صحیحه است.

این درباره نظریه اول که مشهور و سیدنا الاستاد قائل به آن هستند.

در اول بحث گفتیم چهار نظریه در صورت اولی موجود است:

1. وجوب البناء علی الاکثر

2. تخییر بین البناء علی الاقل و بین البناء علی الاکثر

مسلم از قائل به این نظریه، مرحوم ابن بابویه پدر شهید صدوق است و نسب به شیخ صدوق. البته گفتیم از صدوق سه نظریه نقل شده است: وجوب بناء بر اکثر، تخییر، بطلان الصلاة. و این مهم نیست.

پس این نظریه قائل دارد که پدر شهید صدوق است.

دلیل بر این نظریه، روایت کتاب فقه الرضا است که مفصل است و مورد استشهاد این جمله است: «وَ إِنِ اعْتَدَلَ وَهْمُكَ فَأَنْتَ بِالْخِيَارِ فَإِنْ شِئْتَ بَنَيْتَ عَلَى الْأَقَلِّ وَ تَشَهَّدْتَ فِي كُلِّ رَكْعَةٍ وَ إِنْ شِئْتَ بَنَيْتَ عَلَى الْأَكْثَر».[9]

وهم به معنای شک است، که اگر دو طرف مساوی بود، مخیر هست بناء را بر اقل بگذارد یا بناء را بر اکثر بگذارد.

اشکال:

اولا: معلوم نیست این کتاب از حضرت رضا باشد.

ثانیا: بر فرض که از حضرت رضا باشد، روایات آن مرسله است.

ثالثا: بر فرض که مسند باشد، فقط مرحوم بابویه به این عمل کرده است و مورد اعراض اصحاب است و نمی توان آن را دلیل برای نظریه دوم گرفت.

پس نظریه دوم دلیلی ندارد.

نظریه سوم: در شک بین 2 و 3، نماز باطل است.

این نظریه به مرحوم صدوق در کتاب مقنع، داده شده است که بر فرض این نظریه درست باشد، دلیل آن جلسه بعد ذکر خواهد شد.


[3] تقریرات الصلاة مرحوم نائینی، مرحوم آملی، ص89.
[4] تقریرات الصلاة مرحوم نائینی، مرحوم آملی، ص89.
[6] تقریرات الصلاة مرحوم نائینی، مرحوم آملی، ص89.
[8] «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا ع‌».

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo