درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: صورت سوم / شکوک باطله / شک در رکعت / شکوک در نماز

«و الأوليين من الرباعية».[1]

جواهر می فرماید بعد کلام محقق می فرماید: «فإن كان في الأولتين بأن لم يدر ما صلاة ركعة أو ركعتين أعاد على المشهور بين الأصحاب نقلا و تحصيلا شهرة كادت تكون إجماعا».[2]

اینکه شک در این فرض مبطل است، سه طائفه از روایات داریم:

طائفه اولی: روایاتی است که در آنها شک بین 1 و 2 شده است و سوال از این شک است. این طائفه، شش روایت می باشد که چهارتای آن معتبره است و دوتای آن ضعیفه است، حدیث 6 و 7 و 12 و 18 صحیحه است و روایت 5 و 16 ضعیفه است:

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ رَجُلٌ لَا يَدْرِي وَاحِدَةً صَلَّى أَمْ ثِنْتَيْنِ قَالَ يُعِيدُ الْحَدِيث‌».[3]

منها: «وَ فِي مَعَانِي الْأَخْبَارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ الْكُوفِيِّ عَنِ الْمُنْذِرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ لَمْ يَدْرِ أَ وَاحِدَةً صَلَّى أَمِ اثْنَتَيْنِ فَقَالَ لَهُ يُعِيدُ الصَّلَاةَ فَقَالَ لَهُ فَأَيْنَ مَا رُوِيَ أَنَّ الْفَقِيهَ لَا يُعِيدُ الصَّلَاةَ قَالَ إِنَّمَا ذَلِكَ فِي الثَّلَاثِ وَ الْأَرْبَعِ».[4]

این روایت موید است بخاطر جعفر بن سلیمان و...

حدیث 16 هم موید است چون در سند عبدالله بن احمد قروی است و توثیق ندارد.

این یک طائفه از روایات که می گوید شک در رکعت اول و دوم نمازهای چهار رکعتی نماز را باطل می کند.

طائفه دوم: این طائفه حداقل 10 روایت دارد که هفت روایت صحیحه است و سه روایت ضعیفه است و موید روایات صحیحه می باشد. این طائفه از طائفه قبل اوضح است.

وجه اوضحیت این است که در این روایات رکعتین اولیتین دارد.

روایات صحیحه حدیث 1 و 4 و 10 و 15 و 19 (بنا بر اختلاف) و... و روایات ضعیفه حدیث 8 و 9 و 14.

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ: قَالَ‌ أَبُو جَعْفَرٍ ع كَانَ الَّذِي فَرَضَ اللَّهُ تَعَالَى عَلَى الْعِبَادِ عَشْرَ رَكَعَاتٍ وَ فِيهِنَّ الْقِرَاءَةُ وَ لَيْسَ فِيهِنَّ وَهْمٌ يَعْنِي سَهْواً فَزَادَ رَسُولُ اللَّهِ ص سَبْعاً وَ فِيهِنَّ الْوَهْمُ وَ لَيْسَ فِيهِنَّ قِرَاءَةٌ فَمَنْ شَكَّ فِي الْأُولَيَيْنِ أَعَادَ حَتَّى يَحْفَظَ وَ يَكُونَ عَلَى يَقِينٍ وَ مَنْ شَكَّ فِي الْأَخِيرَتَيْنِ عَمِلَ بِالْوَهْمِ».[5]

این صریح است که نمازهای چهار رکعتی را می گوید.

منها: «وَ عَنْهُ عَنِ النَّضْرِ عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ قَالَ سَأَلَهُ الْفُضَيْلُ عَنِ السَّهْوِ فَقَالَ إِذَا شَكَكْتَ فِي الْأَوَّلَتَيْنِ فَأَعِدْ».[6]

در این حدیث اختلاف است که صحیحه است یا ضعیفه بخاطر اختلاف در موسی بن بکر.

منها: «وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَيْسَ فِي الرَّكْعَتَيْنِ الْأَوَّلَتَيْنِ مِنْ كُلِّ صَلَاةٍ سَهْوٌ».[7]

این روایت مرسله یونس است.

روایت 9 هم ضعیف است.

منها: «وَ عَنْهُ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ عَنْبَسَةَ بْنِ مُصْعَبٍ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِذَا شَكَكْتَ فِي الرَّكْعَتَيْنِ الْأَوَّلَتَيْنِ فَأَعِدْ».[8]

این روایت هم ضعیف است اما مرحوم آقای خویی می گویند صحیحه است. دلیل بر ضعف این است که در سند این روایت، محمد بن سنان نیست، چون دو طریق دارد و در طریق ابن مسکان، محمد بن سنان نیست، بلکه اشکال از ناحیه عنبسة بن مصعب است. مرحوم آقای خویی می گوید این ثقه است چون در کامل الزیاره واقع شده است، بلکه مطلق عنبسة هم ثقه است. اما به نظر ما دلیلی بر توقیق این شخص در کتب رجال نیست.

البته یک وجه دیگری برای ثقه بودن این شخص ذکر کرده اند که امام صادق از این فرد تعریف می کند و بعضی می گویند بخاطر این روایت، فرد ثقه است اما اشکال این روایت این است که راوی این حدیث، خود این شخص است.

بقیه روایات را خودتان می توانید یادداشت کنید.

طائفه سوم: این طائفه هم تصریح دارد به مدعی.

این طائفه، روایت صفوان [9] است که دیروز خوانده شده و مفاد آن این است که شک در رکعات نماز، مطلقا مبطل است، این اطلاق، رکعت اول و دوم نمازهای چهار رکعتی را شامل می شود و از این اطلاق، صوری خارج می شود و این خروج، مانع از استدلال این روایات نمی شود و بقیه صور من جمله صورت ما نحن فیه، داخل در این روایت می باشد.

پس سه طائفه از روایات دلالت بر نظریه سیدنا الاستاد دارد.

احتمال دیگر در صورت سوم، احتمالی است که به مرحوم صدوق و ابن بابویه نسبت داده شده است که این صورت صحیح است.

این احتمال در کتاب من لا یحضره الفقیه آمده است اما بسیار اجمال دارد که معلوم نیست مطلقا می گوید یا در نمازهای دو رکعتی را می گوید یا در نمازهای سه رکعتی یا در دو رکعت اول نمازهای چهار رکعتی را می گوید.

به هر حال احتمال دوم این است که شک در این صورت، نماز را باطل نمی کند و می تواند فرد بنا را بر اقل بگذارد یا اعاده کند