درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: شک در شک یا سهو / شک در افعال / شکوک در نماز

مسئله 6: «لو شك و هو في فعل أنه هل شك في بعض الأفعال المتقدمة عليه سابقا أم لا؟لا يعتني به، و كذلك لو شك في أنه هل سها كذلك أم لا؟ نعم لو شك في السهو و عدمه و هو في محل تدارك المشكوك فيه يأتي به».[1]

تقریب استدلال به صحیحه حفص و ابراهیم بن هاشم اینگونه بود که مراد از سهو از اول، شک و مراد از سهو دوم، نسیان است و با توجه به مقتضای اطلاق این روایات می گوئیم، نسیان فرق نمی کند در رکعات نماز چهار رکعتی یا سه رکعتی یا دو رکعتی باشد و همچنین فرق ندارد قبل از تجاوز باشد یا بعد از تجاوز و همچنین فرق ندارد فراموش شده، رکن باشد یا خیر.

در این صورت، این حدیث، حاکم بر قاعده اشتغال و استصحاب می باشد.

ظاهرا والله العالم این حرف، صحیح نیست، به چند دلیل:

دلیل اول: معتبر از این سه روایت، فقط روایت کافی است که هم بنا بر طریق کافی و هم بنا بر طریق شیخ طوسی، صحیح می باشد.

حال روایت یونس قطعا معتبر نیست، چون مرسله می باشد.

اما روایت ابراهیم بن هاشم را مرحوم مجلسی در روضه المتقین[2] اینگونه می فرمایند: کلمه «نوادره» شاید منظور این باشد که شیخ صدوق من این روایت را نشنیده ام و این حدیث را در کتاب نوادر ابراهیم بن هاشم دیده ام و شاید منظور این باشد که این روایت، جزء روایات نادر است.

در هر صورت روایت ابراهیم بن هاشم مشکله دارد، چون شخص ابراهیم بن هاشم از اجلاء روات است و شاید کسی بیشتر از او روایت از ائمه نقل نکرده است و تقریبا مسلم است که ابراهیم بن هاشم از امام صادق بدون واسطه روایتی ندارد و نسبت به اینکه از امام رضا روایت دارد یا خیر، اختلاف است. و شاید منظور از نادر بودن روایت در کلام علامه مجلسی، همین باشد که ابراهیم بن هاشم از امام صادق روایت ندارد و این روایت نادر است.

پس دو طریق مرحوم صدوق صحیح باشد یا نباشد، از کتاب نوادر نقل کرده یا شنیده است، در هر دو صورت این روایت معتبر نیست، چون ابراهیم بن هاشم بدون واسطه از امام صادق روایت ندارد.

در نتیجه فقط به روایت بختری می توان استدلال کرد.

دلیل دوم: در این روایات، تقریبا 18 احتمال وجود دارد و نمی توان یک احتمال را به طور قطع گفت.

دلیل سوم: جمله «لا سهو فی السهو» اطلاق ندارد، چون قرائنی وجود دارد که مراد از این جمله، سهو در رکعات است که هنوز بحث نکردیم و روایت اطلاق ندارد، پس بدرد ما نحن فیه که شک در سهو در اجزاء است، نمی خورد.

حال به اصل بحث برگردیم که سیدنا الاستاد می فرمایند اگر شک در سهو قبل از دخول در غیر بود، بخاطر قاعده اشتغال و استصحاب باید تدارک شود.

تا به حال بحث شک در اجزاء تمام می شود و می رسیم به بحث شک در رکعات.