درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: شک در سلام / شک در افعال / شکوک در نماز

مسئله 4: «لو شك في التسليم لم يلتفت‌إن كان قد دخل فيما هو مترتب على الفراغ من التعقيب و نحوه، أو في بعض المنافيات أو نحو ذلك مما لا يفعله المصلي إلا بعد الفراغ، كما أن المأموم لو شك في التكبير مع اشتغاله بفعل مترتب عليه و لو كان بمثل الإنصات المستحب في الجماعة و نحو ذلك لم يلتفت».[1]

فرع سوم: شک در سلام نماز بعد از انجام منافیات نماز، مثلا فرد مقداری راه رفته است و بعد شک می کند که سلام نماز را گفته یا خیر.

سیدنا الاستاد و جماعتی می گویند این نماز صحیح است و نیاز به اعاده نماز نمی باشد.

برای حل این فرع، باید به چند مطلب توجه داشت:

مطلب اول: مورد اتفاق است که منافیات نماز از مترتبات نماز نیست، مثلا راه رفتن، مترتب بر نماز نیست.

شاهد: مرحوم نائینی می فرمایند: «و ذلک لیس لاجل ان المنافی کالتعقیب یکون محله مترتبا بعد الصلاة شرعا».[2]

این حرف تقریبا مورد اتفاق است که منافات مترتب بر صلات نیست. البته مرحوم نائینی یک جوابی داده است که ما نمی پسندیم.

مطلب دوم: در میان مسلمانان اتفاقی است که سلام نماز واجب است (البته با توجیهی که مرحوم صاحب جواهر برای قول ابی حنیفه آورده است). و اختلاف است که کدام سلام مخرج نماز است، تقریبا اتفاقی است که سلام اول مخرج نماز نیست و برخی می گویند سلام دوم مخرج است و برخی می گویند سلام سوم مخرج است و... و همچنین اختلاف است که سلام وجوب وضعی هم دارد یا خیر. و همچنین اختلاف است که اگر کسی سلام نماز را فراموش کرد، آیا مبطل نماز است یا خیر.

نسبت به فراموشی سلام، اگر منافی نماز صورت گرفت، اکثر علماء می گویند نماز باطل است اما برخی از علماء نظیر شیخ انصاری، صاحب عروه و محقق همدانی می فرمایند نسیان سلام، مبطل نمی باشد.

مرحوم حاج آقا رضا همدانی می فرمایند: «فالقول بعدم بطلان الصلاة بنسيان السلام كما قواه شيخنا المرتضى أشبه».[3]

حال بعد از دو این مطلب می گوئیم اگر کسی بعد از استدبار مثلا، شک در سلام کرد، سیدنا الاستاد می فرمایند به این شک اعتنا نکن و نماز صحیح است و ظاهرا همین قول تمام است. چون اگر در فراموش سلام، مبنا این باشد که نماز صحیح است، در ما نحن فیه به طریق اولی نماز صحیح است، چون در آنجا یقین بود که سلام نیامده اما این شک داریم که سلام آمده یا خیر.

و اگر مبنا این باشد که نماز باطل است، این اشکال مطرح می شود که در قاعده تجاوز، شیء مترتب لازم است و فعل منافی، شیء مترتب بر سلام نمی باشد.

جواب به اشکال: اگرچه قواطع، مترتب بر نماز نمی باشد اما شرط قاعده تجاوز، شیء مترتب نمی باشد بلکه مهم در قاعده تجاوز، عبور از محل مشکوک می باشد، یعنی مشکوک باید محل داشته باشد و سلام نماز هم دارای محل است و محل آن سبق بر قواطع است و این محل داشتن از روایاتی استفاده می شود که اول نماز تکبیر است و آخر نماز سلام است و چیزی که باعث خروج نماز می شود، سلام است، از این روایات معلوم می شود که سلام نماز، محل و ظرف دارد که قبل از حدث می باشد.

در نتیجه باید همانطور که سیدنا الاستاد گفته اند در صورت شک در سلام نماز بعد از منافیات نماز، به شک اعتنا نمی شود.

نکته: یک بحث علمی وجود دارد که آیا بطلان نماز در ما نحن فیه بخاطر آمدن حدث است یا بخاطر نیامدن سلام است، مرحوم حاج آقا رضا می فرمایند بطلان بخاطر نیامدن سلام است و می توان به قاعده لا تعاد استدلال کرد اما اگر کسی بگوید بخاطر آمدن حدث است، دیگر نمی توان به قاعده لا تعاد تمسک کرد.