درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: شک در سلام/ شک در افعال / شکوک در نماز

مسئله 4: «لو شك في التسليم لم يلتفت‌إن كان قد دخل فيما هو مترتب على الفراغ من التعقيب و نحوه، أو في بعض المنافيات أو نحو ذلك مما لا يفعله المصلي إلا بعد الفراغ، كما أن المأموم لو شك في التكبير مع اشتغاله بفعل مترتب عليه و لو كان بمثل الإنصات المستحب في الجماعة و نحو ذلك لم يلتفت».[1]

در فرع اول که شک در اتیان به صلات باشد، گفتیم در حال تعقیب، دو نظریه است:

نظریه اول: اکثر علماء می فرمایند به این شک اعتنا نکند و نماز این فرد صحیح می باشد.

برای این نظریه، دو دلیل می توان ذکر کرد:

دلیل اول: قائل شویم در قاعده تجاوز، دخول در غیر معتبر نمی باشد، چه مترتب باشد و چه غیر مترتب و این طبق دلیل اصل عدم غفلت درست است.

قبلا گفتیم سیدنا الاستاد اصرار به این طریق دارد اما ما قبول نداریم.

دلیل دوم: اگرچه در قاعده تجاوز، دخول در غیر، معتبر است و لکن مراد از غیر، مترتب است، مثلا تعقیب مترتب بر سلام و بعد آن می باشد. پس موضوع قاعده تجاوز که دخول در غیری که مترتب بر مشکوک و منسی است، در اینجا موجود می باشد.

اکثر محققین این دلیل را انتخاب کنید.

مرحوم نائینی در تقریرات[2] خود این نظریه را انتخاب کرده است و همچنین مرحوم حکیم این نظریه را انتخاب کرده اند: «إذ التعقيب لما كان مرتبا على التسليم، كان الشك في التسليم بعد الدخول فيه موضوعا لقاعدة التجاوز».[3]

نظریه دوم: بر مصلی واجب است که سلام را تدارک کند و الا نماز او باطل است.

دلیل بر این نظریه: مراد از تجاوز در قاعده تجاوز، تجاوز از محل مشکوک است و در ما نحن فیه که مشغول به تعقیب است، هنوز محل مشکوک تجاوز نشده است، چون سلام مشروط به تعقیب نیست و باید گفت محل ندارد. در نتیجه چیزی که تجاوز متوقف بر آن است، منسی است که باید محل داشته باشد و آن چه که محل دارد که تعقیب می باشد، فایده ندارد.

ظاهرا و الله العالم، نظریه مشهور صحیح باشد، چون در دو نماز مترتبین، نماز عصر مثلا مشروط به نماز ظهر است اما نماز ظهر مشروط به نماز عصر نیست و در آنجا گفتیم قاعده تجاوز نسبت به نماز ظهر جاری نمی شود، چون نماز ظهر محل ندارد.

در آنجا مناقشاتی ذکر شد، یکی از مناقشات از سیدنا الاستاد بود که این دو متلازم هستند و اگر نماز عصر مشروط به نماز ظهر بود، نماز ظهر هم به نماز عصر مشروط است و در ما نحن فیه تعقیب مشروط به سلام است و سلام هم باید مشروط به تعقیب باشد.

نکته: در قاعده تجاوز، باید مضی باشد و در تعقیب که شک در سلام کرده است، مضی ندارد اما با تعقیبات، عرفا صدق تجاوز و مضی می کند.

فرع دوم: شک در سلام به اینگونه است که گاهی دو نماز، مترتبین هستند، مثل نماز ظهر و عصر و در بین نماز عصر شک می کند که سلام نماز ظهر را گفته یا خیر و گاهی دو نماز مترتبین نیستند، مثل نماز ظهر و نافله عصر که در نافله عصر شک می کند، سلام نماز ظهر را داده یا خیر.

مرحوم آقای حکیم در اینجا می گویند نماز دو باطل است و شخص باید برگردد و سلام بدهد. چون در قاعده تجاوز، دخول در مترتب شرط است که در ما نحن فیه، نماز دوم جزء مترتب نمی باشد. ایشان می فرمایند: «الأخيرين فمحل تأمل، إذ الدخول في الصلاة الأخرى- من قبيل فعل المنافي- ليس أمراً مرتباً على التسليم، بل غاية ما ثبت المنع من فعله في الأثناء. و هذا المقدار لا يوجب الترتب الذي هو موضوع قاعدة التجاوز فالمرجع- في إثبات الصحة- لا بد أن يكون قاعدة الفراغ. و إذ أنها لا تجري إلا مع إحراز المضي الظاهر في الفراغ البنائي- كما تقدم في الوضوء- كان الحكم بالصحة مختصا بهذه الصورة لا غير. فلو فعل المنافي- و لو كان صلاة أخرى- و لم يحرز أنه بعنوان الفراغ من الصلاة كان اللازم الحكم بالبطلان، لوقوع المنافي في الأثناء، كما لو فعل المنافي قبل التسليم ناسيا له».[4]

اشکال اول: این فرمایش فقط در مترتبین است و در غیر مترتبین جاری نیست.

اشکال دوم: یک بحثی است که آیا کسی حق در در رکعت دوم نماز مثلا، نماز آیات را بخواند (در صورتی که یکی از موارد نماز آیات بیاید) یا خیر؟ این مسئله اختلافی است و نمی توان ما نحن فیه را به حدث قیاس کرد، چون در شک بعد حدث قطعا نباید برگردد و نماز باطل است.

این فرع، مثل فرع اول است و هر چه در آنجا انتخاب کردیم، در اینجا هم باید انتخاب کنیم.

فرع سوم: شک در سلام بعد از قواطع صلات، مثلا بعد از پشت به قبله کردن، شک می کند که سلام نماز را داده است یا خیر.