درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: شک در اجزاء صلات / شک در افعال / شکوک در نماز

مسئله 2: «الأقوى في البناء على الإتيان و عدم الاعتناء بالشك بعد الدخول في الغير‌عدم الفرق بين أن يكون الغير من الأجزاء المستقلة كالأمثلة المتقدمة و بين غيرها، كما إذا شك في الإتيان بأول السورة و هو في آخرها أو أول الآية و هو في آخرها، بل أول الكلمة و هو في آخرها، و إن كان الأحوط الإتيان بالمشكوك فيه بقصد القربة المطلقة».[1]

بحث در این بود که اگر مصلی در قنوت است و شک می کند که قرائت را انجام داده است یا خیر، چه باید کند؟

در این مسئله، دو قول است:

قول اول: بر این شخص واجب است که قنوت را ترک کند و قرائت را انجام بدهد و بعد از انجام قرائت، اگر می خواهد، قنوت را انجام بدهد.

این قول به شهید در کتاب روض الجنان و روضه البهیة نسبت داده شده است. ایشان روضه ابتدائا حکم دخول در مقدمات را بیان کرده که اگر در حال انحناء الی الرکوع شک کرده که قرائت را آورده یا خیر، باید برگردد و قرائت را انجام بعد و بعد می فرمایند: «أما مقدمات الجزء كالهوي، و الأخذ في القيام قبل الإكمال فلا يعد انتقالا إلى جزء، و كذا الفعل المندوب كالقنوت».[2]

قول دوم: اتیان به قرائت در این فرض واجب نمی باشد.

این قول را، مرحوم نراقی در مستند می فرمایند: «و كذلك يقتضي عدم الفرق بين أن يكون الغير الذي دخل فيه من الأفعال المستحبّة للصلاة أو الواجبة‌. و توهّم كونه مخصوصا بالواجبات فاسد».[3] و همچنین صاحب جواهر هم این قول را ذکر کرده اند: «منها ما قد عرفت سابقا أنه لا فرق عندنا في الأمور المترتبة بين المستحب و الواجب».[4]

صاحب جواهر کلمه عندنا را آورده است و گویا اصلا قول شهید را ندیده است.

ادله قول اول:

دلیل اول: در قاعده تجاوز، تجاوز از مشکوک یا تجاوز از محل مشکوک لازم است، چون در کل روایات کلمه «مضی» یا «جاوز» یا «لم یجزه» دارد و معنای این کلمات این است که شک باید بعد از گذشت مشکوک باشد و گذشت از مشکوک بنا بر قول به اینکه قاعده تجاوز، شک در صحت را شامل نمی شود و همچنین اختصاص به شک در وجود دارد و مضی عبادت، غیر معقول است، یعنی استناد مضی به قرائت که هنوز نیامده است، مجازی است و منظور از مشکوک و قرائت، محل مشکوک و قرائت است. پس چیزی که در اینجا چیزی که مهم است، محل مشکوک است و محل قرائت با دخول در قنوت، از بین نمی رود و هنوز محل باقی است و فرد در صورت شک، باید برگردد.

دلیل دوم: مفهوم صحیحه زراره این است که اگر داخل در رکوع نشدی، برگردد و قرائت را انجام بده که این خود دو فرد دارد: قنوت را خوانده و یا قنوت را نخوانده.

اشکال: صاحب حدائق می گوید این استدلال را شهید در کتاب روض الجنان مطرح کرده است اما این در حقیقت موید است، چون در صحیحه زراره در رکعت اول است و در رکعت اول قنوت نیست، پس حداقل روایت از این جهت مجمل است و موید می شود نه دلیل.

دلیل سوم: معتبره عبدالرحمن: «وَ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع رَجُلٌ رَفَعَ رَأْسَهُ عَنِ السُّجُودِ فَشَكَّ قَبْلَ أَنْ يَسْتَوِيَ جَالِساً فَلَمْ يَدْرِ أَ سَجَدَ أَمْ لَمْ يَسْجُدْ قَالَ يَسْجُدُ قُلْتُ فَرَجُلٌ نَهَضَ مِنْ سُجُودِهِ فَشَكَّ قَبْلَ أَنْ يَسْتَوِيَ قَائِماً فَلَمْ يَدْرِ أَ سَجَدَ أَمْ لَمْ يَسْجُدْ قَالَ يَسْجُد».[5] طبق این این حدیث، دخول در مقدمات، دخول در غیر نیست و وقتی دخول در مقدمات، دخول در غیر نباشد، به طریق اولی در قنوت، دخول در غیر نمی باشد.

اشکال اول: این دلیل هم در حد تایید است و نمی تواند دلیل باشد، چون نهوض و انحناء از افعال صلات نیست و بلکه مقدمه برای فعل است اما قنوت، خودش جزء است و این حدیث، در مقام مقابله بین افعال و مقدمات است.

اشکال دوم: همچنین این حدیث معارض با صحیحه عبدالرحمن دارد.