درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: حکم کثیر الشک / شک در اصل نماز / شکوک در نماز

مسئله 8: «حكم كثير الشك في الإتيان بالصلاة و عدمه حكم غيره،فيجري فيه التفصيل بين كونه في الوقت و خارجه، و أما الوسواسي فالظاهر أنه لا يعتني بالشك و إن كان في الوقت».[1]

در استدلال به صحیحه محمد بن مسلم و زراره (که مضمون آن این است که شک از شیطان است و به این شک نباید اعتنا کرد)، چند اشکال شده است که اغلب این اشکالات وارد نمی باشد:

اشکال اول: در اغلب این روایات، سخن از وهم و نسیان است در حالی که بحث ما در مورد کثرت شک است، مثل در روایاتی اینگونه دارد: «اذا کثر علیک السهو» که نسیان را می گوید یا در روایتی این مضمون را دارد: «رجل یکثر علیه الوهم» و...

جواب: اولا: مراد از سهو در روایات، شک می باشد و لذا صاحب حدائق می فرماید: «لكن ظاهر جملة منهم ان المراد بالسهو هنا الشك كما صرح به في المعتبر و هو ظاهر العلامة في المنتهى و التذكرة و اختاره في المدارك و نقل بعض مشايخنا انه مذهب الأكثر».[2]

ثانیا: در خود روایات قرینه بر این وجود دارد که مراد از سهو، شک است. مثلا در صحیحه زراره اینگونه دارد: «کلما اعاد شک» و این قرینه است که مراد از سهو، شک است.

ثالثا: در مسئله سهو و شک اختلافی است و اکثرا می گویند حکم این دو واحد است.

اشکال دوم: مورد بحث، شک متعدد با متعلق واحد است، مثلا چند بار شک می کند که نماز را خوانده یا نخوانده و در برخی از موارد شک واحد است اما متعلق متعدد است، مثلا شک می کند که نماز صبح خوانده یا نه و بعد شک می کند که نماز ظهر خوانده یا خیر و بعد شک می کند که نماز عصر خوانده یا خیر، حال حکم کثیرالشک در قسم اول جاری است و در صحیحه زراره، شک واحد است اما اما متعلق آن متعدد است.

جواب: بر فرض که صحیحه زراره دارای اجمال باشد، بقیه روایات این اجمال را ندارد، بلکه قرائنی در خود صحیحه زراره است که مراد، شک متعدد با متعلق واحد است، چون در روایت آمده: «کل ما اعاد شک» که از این معلوم می شود که متعلق واحد بوده است.

اشکال سوم: ملاک اینکه این شک از طرف شیطان باشد و کجا از طرف شیطان نباشد و شک واقعی است، چیست؟ چون شک اگر از طرف شیطان باشد، و گفته شود دوباره عمل انجام شود، کار حرام است و اگر از طرف شیطان نباشد، دوباره باید عمل شود. پس جمله «الشک من الشیطان» تعمیم ندارد و باید ملاحظه شود کدام شک از شیطان است و کدام شک از رحمان است. مثلا کسی که شک در رکوع کرده است، اگر شک از طرف رحمان باشد، باید نماز را قطع کند که کار حرام می شود و معلوم می شود که شک از طرف شیطان است.

می توان گفت ملاک این است که اگر پشت سر شک، جهنم آمده باشد، شک از طرف شیطان است و اگر پشت سر آن، بهشت آمده باشد، شک از طرف رحمان است.

پس نظریه سیدنا الاستاد که کثیر الشک باید طبق قواعد شک عمل کند، صحیح می باشد و حکم وسوسه را ندارد.

مرحوم آقای حکیم عبارت خوبی نسبت به این اشکال دارند و می فرمایند: «لكنه يتوقف على إحراز كون كثرة الشك هنا من الشيطان، و هو غير ظاهر مطلقا. و كونه من الشيطان إذ كان يؤدي الى نقض الصلاة لا يلزم كونه كذلك في غيره».[3]