درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: علم اجمالی به آمدن یک نماز / شک در اصل نماز / شکوک در نماز

مسئله 5: «لو علم أنه صلى إحدى الصلاتين من الظهر أو العصر و لم يدر المعين منهما‌فان كان في الوقت المختص بالعصر يأتي به، و الأحوط قضاء الظهر، و إن كان في الوقت المشترك أتى بأربع ركعات بقصد ما في الذمة، و لو علم أنه صلى إحدى العشاءين ففي الوقت المختص بالعشاء يأتي به و يقضي المغرب احتياطا، و في الوقت المشترك يأتي بهما».[1]

در این مسله، این جمله آمده است: «أتى بأربع ركعات بقصد ما في الذمة».[2]

در این جمله دو مطلب وجود دارد:

مطلب اول: آیا در این فرض، قصد ما فی الذمه، مطلقا صحیح است یا باید تفصیل قائل شد؟

این مطلب بحثش گذشت که بنا بر قول به انقلاب، قصد ما فی الذمه صحیح نیست و بنا بر قول به عدم انقلاب، صحیح است.

مطلب دوم: قصد ما فی الذمه در اینجا، به چه نحو است؟

مثلا گاهی چهار رکعت نماز می خواهد بخواند که یا به زبان می آورد که 4 رکعت نماز ما فی الذمه می خوانم یا به ذهن می آورد و گاهی قبل از به ذهن آورده است، قصد می کند که چهار رکعت نمازی که به ذمه من است را انجام می دهم.

به عبارت دیگر آیا ما فی الذمه مطلقا کافی است یا خیر؟ و آیا ما فی الذمه در عمل متعدد کفایت می کند یا خیر؟

در اینجا اقوال متعدد است:

قول اول: سید در عروه می گوید در عمل واحد قصد ما فی الذمه لازم نیست.

قول دوم: سیدنا الاستاد می گویند در متعدد هم قصد ما فی الذمه در همه لازم است: «بل يجب معه أيضاً و إن حصل إجمالًا بقصد ما في الذمّة».[3]

قصد ما فی الذمه در اینجا، قصد عنوان است که گاهی تفصیلی است و گاهی اجمالی.

مثلا در نماز ظهر اینگونه قصد می کند که من نمازی می خوانم که اول بر من واجب است و اصلا قصد نماز ظهر نمی کند. یا در نماز ظهر اینگونه قصد می کند 4 رکعتی که دو مرتبه بر ذمه من آمده است، می خوانم و اصلا اسمی از عصر نمی آورد. به این قصد، قصد اجمالی می گویند.

پس در قصد ما فی الذمه، فرق ندارد متحد باشد یا متعدد باشد و قصد عنوان کافی است و این قصد اجمالی است.

در این بحث، کتاب خلل سیدنا الاستاد، بحث را خوب پیاده نکرده است و تعارضی در کار است و به نظر می رسد، بحث تحریر و حاشیه بهتر باشد.

در نتیجه کفایت قصد اجمالی و ما فی الذمه، از قصد تفصیلی، واضح است، البته این در صورتی است که کبرای کلی را قبول کنیم که عنوان واجب نیست.

در اینجا دو روایت وجود دارد که در این دو روایت، این سوال از امام شده است: اگر کسی یک نماز را فراموش کرد و می داند روز شنبه مثلا، یک نماز را نخوانده اما نمی داند نماز صبح بوده یا ظهر بوده عصر بوده یا مغرب بوده یا عشاء بوده، چه باید کرد؟ حضرت می فرمایند یک دو رکعتی و یک سه رکعتی و یک چهار رکعتی بخواند و کفایت می کند.

این حرف بنا بر قصد ما فی الذمه واضح است که قصد کند چهار رکعت نماز ثابت در ذمه انجام می دهم. اما اگر گفته شود که عنوان واجب است و قصد اجمالی کفایت نمی کند، باید سه نماز چهار رکعتی بخواند، بخاطر علم اجمالی و یقین به فراغ.

روایت اول: روایت ساباطی: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ‌ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ نَسِيَ صَلَاةً مِنْ صَلَاةِ يَوْمِهِ وَاحِدَةً وَ لَمْ يَدْرِ أَيُّ صَلَاةٍ هِيَ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ وَ ثَلَاثاً وَ أَرْبَعاً».[4]

روایت دوم: روایت حسین بن سعید: «أَحْمَدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ فِي الْمَحَاسِنِ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ يَرْفَعُ الْحَدِيثَ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ نَسِيَ صَلَاةً مِنَ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ لَا يَدْرِي أَيَّتُهَا هِيَ قَالَ يُصَلِّي ثَلَاثَةً وَ أَرْبَعَةً وَ رَكْعَتَيْنِ فَإِنْ كَانَتِ الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ وَ الْعِشَاءَ كَانَ قَدْ صَلَّى وَ إِنْ كَانَتِ الْمَغْرِبَ وَ الْغَدَاةَ فَقَدْ صَلَّى».[5]

حال اگر گفتیم قصد ما فی الذمه، کفایت از قصد اجمالی می کند که واضح است و اگر این را نگفتیم با این دو روایت ثابت می شود که قصد ما فی الذمه کافی است.

اشکال: هر دو روایت ضعیف هستند. چون در روایت اول، کلمه غیر واحد آمده است که در آن دو احتمال است:

الف: منظور این است که روایت متواتر است.

ب: منظور این است که روایت را چند نفر نقل کرده اند که به حد تواتر نمی رسد، در این صورت روایت مرسله می شود.

و همچنین حدیث دوم هم همین مشکله را دارد، چون حدیث مرفوعه است.

جواب: مشهور به این دو روایت عمل کرده اند و سند آن را جبران می کند.

و لذا مرحوم آقای حکیم هم می گویند ضعف این دو روایت به عمل مهشور جبران شده است.