درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی
98/11/02
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: علم اجمالی به آمدن یک نماز / شک در اصل نماز / شکوک در نماز
مسئله 5: «لو علم أنه صلى إحدى الصلاتين من الظهر أو العصر و لم يدر المعين منهما‌فان كان في الوقت المختص بالعصر يأتي به، و الأحوط قضاء الظهر، و إن كان في الوقت المشترك أتى بأربع ركعات بقصد ما في الذمة، و لو علم أنه صلى إحدى العشاءين ففي الوقت المختص بالعشاء يأتي به و يقضي المغرب احتياطا، و في الوقت المشترك يأتي بهما».[1]
اما وجوب اتیان به هر دو نماز در جایی است که در وقت اشتراکی نماز مغرب و عشاء باشد. مثلا دو ساعت از مغرب گذشته و یک دفعه یادش می آید که امشب یک نمناز را خوانده یا یک نماز را نخوانده و نمی داند نماز مغرب را خوانده یا نماز عشاء را. آنچه که بر ذمه این فرد در این ساعت است، نماز مغرب است یا نماز عشاء.
در این فرض، باب انقلاب، منسد است و صحیح نمی باشد. چون انقلاب در متحدین است و در ما نحن فیه سه رکعتی و چهار رکعتی است و بحث در اینجا صحت و عدم صحت می باشد که اگر تقدیم شرط ذکری باشد، صحیح است و اگر شرط حقیقی باشد، صحیح نیست.
حال سوال این است که در اینجا چه باید بکند؟
در اینجا یک اصل عدم اتیان به نماز مغرب وجود دارد و یک اصل عدم اتیان به نماز عشاء وجود دارد و کسانی که در اطراف علم اجمالی، تعارض اصول را می گویند نه مخالفت عملیه و نه تعارض صدر و ذیل، باید بگویند که در اینجا دو نماز خوانده می شود و بخاطر علم اجمالی، اصول در هیچیک از دو طرف جاری نمی شود و باید موافقت علم اجمالی انجام بدهد و علم اجمالی به اشتغال ذمه به یک نماز سه رکعتی یا چهار رکعتی است و اگر یکی را بخواند، یقین به اشتغال ندارد و برای یقین به فراغ، باید دو طرف را بخواند.
سیدنا الاستاد می فرمایند: «و في الوقت المشترك يأتي بهما».[2]
فرق بین ظهرین و عشائین: در نماز ظهر و عصر با توجه به اینکه در تعداد رکعات متحد می باشند، اگر علم اجمالی در وقت اشتراکی بود، با خواندن یک نماز چهار رکعتی، ذمه فارغ می شود و کافی است اما در نماز مغرب و عشاء، با توجه به اینکه در تعداد رکعات متحد نمی باشند، اگر علم اجمالی در وقت اشتراکی بود، باید دو نماز بخواند یکی مغرب و یکی عشاء تا یقین به فراغ حاصل شود.
سیدنا الاستاد در این مسئله، در دو مورد احتیاط دارند:
اول: اگر در وقت اختصاصی نماز عصر فهمید که یک نماز را نخوانده و نمی دانست کدام بوده، نماز عصر را بخواند و احتیاطا نماز ظهر را قضا کند.
دوم: اگر در وقت اختصاصی نماز عشاء فهمید که یک نماز را نخوانده و نمی دانست کدام بوده، نماز عشاء را بخواند و احتیاطا نماز مغرب را قضا کند.
برخی از علماء تصریح کرده اند که در اینجا احتیاط، احتیاط واجبی است و همچنین سیدنا الاستاد به قرینه احتیاط وجوبی ایشان در حاشیه عروه، قائل به احتیاط وجوبی در تحریر هم می باشند.
اشکال: ظاهرا این احتیاط، واجب نباشد و اگر مستحب باشد خیلی خوب است. چون قبلا مفصلا بیان شده که در این موارد، از روایت سرائر استفاده کنیم یا از قاعده حیلوله استفاده کنیم یا از قاعده تجاوز استفاده کنیم یا از برائت استفاده کنیم که قبلا گذشت. و در این فرض، ظاهرا والله العالم قضاء واجب نمی باشد، چون گفتیم قضاء به امر جدید است و امر اول با گذشتن وقت، ساقط شده است و در این مورد، ما شک در امر جدید داریم و اصل برائت می گوید واجب نمی باشد، در نتیجه احتیاط وجوبی مشکل است.
نکته: سیدنا الاستاد می فرمایند «اربع بقصد ما فی الذمه»، حال بحث است که چرا قصد ما فی الذمه کفایت می کند که جلسات بعد خواهد آمد.
