درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: شک در نماز ظهر در اثناء نماز عصر / شک در اصل نماز / شکوک در نماز

مسئله 4: «لو شك في أثناء صلاة العصر في أنه صلى الظهر أم لا‌فان كان في وقت الاختصاص بالعصر بنى على الإتيان بالظهر، و إن كان في وقت المشترك بنى على عدم الإتيان بها، فيعدل إليها».[1]

ادله نظریه دوم (عدم عدول از نماز عصر به نماز ظهر):

دلیل اول: روایت سرائر: «مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِيسَ فِي آخِرِ السَّرَائِرِ نَقْلًا مِنْ كِتَابِ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِذَا جَاءَ يَقِينٌ بَعْدَ حَائِلٍ قَضَاهُ وَ مَضَى عَلَى الْيَقِينِ وَ يَقْضِي الْحَائِلَ وَ الشَّكَّ جَمِيعاً فَإِنْ شَكَّ فِي الظُّهْرِ فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ أَنْ يُصَلِّيَ الْعَصْرَ قَضَاهَا وَ إِنْ دَخَلَهُ الشَّكُّ بَعْدَ أَنْ يُصَلِّيَ الْعَصْرَ فَقَدْ مَضَتْ إِلَّا أَنْ يَسْتَيْقِنَ لِأَنَّ الْعَصْرَ حَائِلٌ فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الظُّهْرِ فَلَا يَدَعُ الْحَائِلَ لِمَا كَانَ مِنَ الشَّكِّ إِلَّا بِيَقِين‌».[2] در این روایت می گوید اگر بعد از نماز عصر شک کرده که نماز ظهر را آورده یا خیر، اعتنا به آن نکند و همان نماز را تمام کند.

محقق نراقی که عبارت ایشان در جلسه قبل آمد، تطبیق بر این جمله از روایت شده است.

اشکال اول: این روایت در حکم مرسله است و طریق ابن ادریس در مستطرفات به حریز مجهول است.

موید: این روایت در مصادر حدیث نمی باشد در حالی که هم مرحوم کلینی و هم مرحوم شیخ و هم مرحوم صدوق التزام به آوردن روایت حریز دارند اما این روایت را ذکر نکرده اند.

اشکال دوم: این روایت تعارض با صحیحه زراره و فضیل دارد که به وسیله اطلاق آنها باید گفت اگر شک در نماز ظهر بعد از نماز عصر در وقت باشد، باید نماز ظهر خوانده شود: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع‌ فِي حَدِيثٍ قَالَ: مَتَى اسْتَيْقَنْتَ أَوْ شَكَكْتَ فِي وَقْتِ فَرِيضَةٍ أَنَّكَ لَمْ تُصَلِّهَا أَوْ فِي وَقْتِ فَوْتِهَا أَنَّكَ لَمْ تُصَلِّهَا صَلَّيْتَهَا وَ إِنْ شَكَكْتَ بَعْدَ مَا خَرَجَ وَقْتُ الْفَوْتِ وَ قَدْ دَخَلَ حَائِلٌ فَلَا إِعَادَةَ عَلَيْكَ مِنْ شَكٍّ حَتَّى تَسْتَيْقِنَ فَإِنِ اسْتَيْقَنْتَ فَعَلَيْكَ أَنْ تُصَلِّيَهَا فِي أَيِّ حَالَةٍ كُنْتَ».[3]

اشکال سوم: دلالت این روایت هم مورد اشکالی است. چون در جمله فوق، چند احتمال وجود دارد:

احتمال اول: شاید مقصود امام این باشد که اگر شک در نماز ظهر بعد از فراغ یا قبل از دخول نماز عصر کردی، نیاز به اتیان نماز ظهر نیست.

این احتمال مورد بحث ما نیست، چون بحث ما در اثناء نماز است و این روایت شامل بحث نمی شود.

احتمال دوم: اگر ملاک قبل از شروع و بعد از شروع باشد، روایت، عدم وجوب عدول را می گوید.

احتمال سوم: اگر ملاک قبل از شروع و قبل از اتمام باشد، روایت، وجوب عدول در مورد بحث را می گوید و قبل از شروع را حکم به عدم عدول می دهد.

پس بنا بر یک احتمال دلالت بدرد قول دوم می خورد و بنا بر دو احتمال بدرد نمی خورد.

دلیل دوم: قاعده تجاوز؛ قاعده تجاوز در اینجا با قاعده تجاوز در سایر فروض، فرق دارد و در آن فروض، قاعده تجاوز به اعتبار بودن نماز ظهر، شرط نماز عصر است اما در ما نحن فیه این نیست. اما در ما نحن فیه، وقت نماز ظهر، قبل از وقت نماز عصر است و قبلیت در وقت است و به همین اعتبار، قاعده تجاوز جاری می شود و عدول واجب نمی شود.

اشکال: قاعده تجاوز در آن فروض جاری می شود و نه در این فرض. چون مثلا در رکعت دوم شک می کند که نماز ظهر را خوانده یا نه، در اینجا به اعتبار دو رکعت، قاعده تجاوز جاری می شود اما نسبت به رکعت سوم و چهارم قاعده تجاوز جاری نمی شود.

در این نظریه دوم، دلیلی ندارد.

پس ظاهرا والله العالم نظریه سیدنا الاستاد صحیح است و باید از نماز عصر عدول به نماز ظهر کند و بعد نماز عصر را بخواند.