درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: حکم شک در وقت / شک در اصل نماز / شکوک در نماز

مسئله 3: «إن شك في بقاء الوقت و عدمه يلحقه حكم البقاء».[1]

اگر فردی شک در بقاء وقت ظهر و یا عدم بقاء وقت ظهر دارد، حکم این فرد چیست؟

مثلا هوا خوب نیست و آخر غروب شده است و فرد نمی داند وقت نماز ظهر باقی است یا خیر.

در اینجا می فرمایند اگر این شخص شک دارد که نماز ظهر یا عصر را خوانده یا نه یا اگر علم دارد نماز عصر را نخوانده و... و این شخص شک دارد که وقت نماز ظهر باقی مانده یا نه، این شک مثل شک در بقاء وقت می باشد و باید نماز را بخواند.

ادله این حکم:

دلیل اول: ما شک داریم که وقت باقی است یا خیر، استصحاب بقاء وقت می شود (استصحاب موضوعی).

دلیل دوم: ما شک در وجوب نماز ظهر داریم، استصحاب بقاء وجوب می شود (استصحاب حکمی).

دلیل سوم: قاعده اشتغال می گوید در زمانی که شک در فراغ ذمه بود، باید تکلیف انجام شود تا یقین به فراغ حاصل شود.

نکته: این سه دلیل در طول هم هستند.

مرحوم آقای خویی نسبت به این مطالب می فرمایند: «لاستصحاب بقاء الوقت على سبيل مفاد كان التامة حسبما أوضحناه في الأُصول».[2]

اشکال بر دلیل اول: طبق روایات، موضوع حکم، حالت سابقه ندارد چون مفاد کان ناقصه است و چیزی که موضوع دارد، ذات وقت و مفاد کان تامه است، نتیجه استصحاب جاری نمی شود.

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع‌ فِي حَدِيثٍ قَالَ: مَتَى اسْتَيْقَنْتَ أَوْ شَكَكْتَ فِي وَقْتِ فَرِيضَةٍ أَنَّكَ لَمْ تُصَلِّهَا أَوْ فِي وَقْتِ فَوْتِهَا أَنَّكَ لَمْ تُصَلِّهَا صَلَّيْتَهَا وَ إِنْ شَكَكْتَ بَعْدَ مَا خَرَجَ وَقْتُ الْفَوْتِ وَ قَدْ دَخَلَ حَائِلٌ فَلَا إِعَادَةَ عَلَيْكَ مِنْ شَكٍّ حَتَّى تَسْتَيْقِنَ فَإِنِ اسْتَيْقَنْتَ فَعَلَيْكَ أَنْ تُصَلِّيَهَا فِي أَيِّ حَالَةٍ كُنْتَ».[3]

فریضة قید برای ذات وقت است و موضوع موصوف به این وصف شده است و وصف این موضوع مفاد کان ناقصه است.

مرحوم آقای خویی و مرحوم آقای حکیم این بحث را مطرح کرده اند، مرحوم آقای حکیم گفته اند که استصحاب بقاء وقت اصل مثبت است.

جواب: مرحوم آقای حکیم می فرمایند مراد از کلام فی وقت فریضه، ذات وقت است و کلمه فریضه قید نمی باشد. چون قرینه مقابله دارد و می گوید ما خرج وقت...، پس با توجه به مقابله دو قسم باید گفت منظور ذات وقت است.

استاد: بهتر از جواب مرحوم آقای حکیم این است که در وسائل الشیعه، کلمه فی وقت فریضه آمده است، اما در مصدر حدیث که کافی و تهذیب باشد، کلمه فریضه نمی باشد. در کافی اینگونه آمده است: «وَ مَتَى اسْتَيْقَنْتَ أَوْ شَكَكْتَ فِي وَقْتِهَا أَنَّكَ لَمْ تُصَلِّهَا»؛[4] و در تهذیب اینگونه آمده است: «مَتَى مَا اسْتَيْقَنْتَ أَوْ شَكَكْتَ فِي وَقْتِ صَلَاةٍ أَنَّكَ لَمْ تُصَلِّهَا»،[5] پس کلمه فریضه در مصادر نیست، در نتیجه دیگر شبهه مفاد کان ناقصه وجود ندارد.