درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: حکم شک در مترتبین / شک در اصل نماز / شکوک در نماز

مسئله 2: «لو علم أنه صلى العصر و لم يدر أنه صلى الظهر أيضا أم لا‌فالأحوط بل الأقوى وجوب الإتيان بها حتى فيما لو لم يبق من الوقت إلا مقدار الاختصاص بالعصر، نعم لو لم يبق إلا هذا المقدار و علم بعدم الإتيان بالعصر و كان شاكا في الإتيان بالظهر أتى بالعصر و لم يلتفت الى الشك، و أما لو شك في إتيان العصر في الفرض فيأتي به، و الأحوط قضاء الظهر، و كذا الحال فيما مرّ بالنسبة إلى العشاءين».[1]

فرض دوم: شک در نماز ظهر یا مغرب قبل از نماز عصر یا عشاء

در این فرض چهار مطلب وجود دارد:

مطلب اول: فرق بین فرض اول و فرض دوم

این دو فرض، یک قدر مشترکی دارند و آن این است که این اتفاق در وقت مختص به عصر بوده است و یک اختلافی دارند و آن این است که در فرض اول، علم به اتیان نماز عصر است و در فرض دوم، علم به عدم اتیان نماز عصر است.

مطلب دوم: نظریه سیدنا الاستاد و دلیل بر آن

در این فرض، سیدنا الاستاد می فرمایند: «نعم لو لم يبق إلا هذا المقدار و علم بعدم الإتيان بالعصر و كان شاكا في الإتيان بالظهر أتى بالعصر و لم يلتفت الى الشك».[2]

دلیل این حکم واضح است، چون نماز عصر را می داند نخوانده و وقت نماز عصر هم باقی است، در نتیجه ادله وجوب نماز عصر می گوید باید نماز عصر را اتیان کند.

مطلب سوم: حکم نماز ظهر

ده دقیقه به غروب، یقین دارد نماز عصر را نخواند و شک دارد نماز ظهر را خوانده یا خیر، در اینجا نباید به شک اعتنا کند. چون:

دلیل اول: سید در عروه می فرماید: «و علم بعدم الإتيان بها أو شكّ فيه و كان شاكّاً في الإتيان بالظهر وجب الإتيان بالعصر و يجري حكم الشكّ بعد الوقت بالنسبة إلى الظهر»؛[3] در ما نحن فیه، حکم شک در نماز ظهر، مثل حکم شک در بعد از نماز ظهر است.

اشکال: قبلا گفتیم اگر مراد از وقت اختصاص، عدم الصلاحیه باشد، این حکم صحیح است اما اگر مراد، عدم المزاحمه باشد، این حکم صحیح نیست و ما گفتیم مراد از وقت اختصاصی، عدم المزاحمه است.

دلیل دوم: بعضی از تعالیق عروه مثل مرحوم آقای خویی می فرمایند: در این فرض، قاعده تجاوز جاری است. چون در وقت اختصاصی شک در نماز ظهر است و تجاوز از وقت مشکوک صورت گرفته است و طبق قاعده تجاوز نباید به شک اعتنا کرد.

اشکال: اگر ادله اختصاص، همان ادله وجوب ترتیب باشد، اجراء قاعده تجاوز امکان ندارد. اما اگر ادله اختصاص، غیر از ادله وجوب ترتیب باشد و روایات دیگر است که اختصاص را می رساند، اجراء قاعده تجاوز امکان دارد. از جمله روایات ادله اختصاص، روایات باب حیض است که اگر زن در آخر وقت نماز ظهر و عصر، پاک شود و تا غسل کند، به وقت اختصاصی نماز عصر می رسد، در اینجا می گویند باید نماز عصر را بخواند و این دلیل می شود که وقت نماز ظهر، قبل از وقت اختصاصی نماز عصر است و وقت نماز ظهر به پایان نرسیده و قاعده تجاوز در اینجا با شک در نماز ظهر، جاری می شود.

دلیل سوم: در این فرض، نماز ظهر امر ندارد، چون در وقت اختصاصی نماز عصر، نماز ظهر یا صلاحیت واقع شدن در این زمان ندارد و یا مزاحمت دارد و نهی دارد، پس این نماز ظهر، امر ندارد، چون اگر نماز ظهر خوانده که امر ندارد و اگر نخوانده، نهی دارد بخاطر مزاحمت با نماز عصر. پس این نماز اداء ندارد و فقط باقی می ماند که این نماز قضاء دارد یا خیر که گفتیم قضاء با امر جدید است و قضاء در بعد از وقت، مشکوک است که اصل برائت جاری می شود.

بهترین دلیل بر عدم اعتنا به شک و عدم وجوب نماز ظهر، همین دلیل است.

نکته: در این فرض، استصحاب عدم اتیان به نماز ظهر، جاری نمی باشد و الا اصل مثبت پیش می آید و باید با عدم اتیان به نماز ظهر، فوت (که موضوع اتیان اداءا یا قضاءا است) ثابت شود که این اصل مثبت است.

مطلب چهارم: احتیاط وجوبی

سیدنا الاستاد می فرمایند احتیاط این است که در این فرض، نماز ظهر ار قضاء کند.

نکته: این احتیاط وجوبی به طریق اولویت اثبات می شود، چون سیدنا الاستاد در فرض شک در اتیان نماز عصر این را فرموده اند و از این به طریق اولویت استفاده می شود که احتیاط در فرض علم به عدم اتیان به نماز عصر هم جاری می باشد.

بسیاری از فقهاء این نظریه را دارند که احتیاط را، احتیاط وجوبی فرض کرده اند که در عروه ذکر شده است.

مثلا سیدنا الاستاد در عروه می فرمایند: «لا يترك مع الشكّ في إتيان العصر».[4]

مرحوم آقای حائری می فرمایند: «لا يترك هذا الاحتياط مع كونه شاكّاً في العصر أيضاً».[5]

مرحوم آقای بروجردی می فرمایند: «لا يترك فيما إذا كان شاكّاً في الإتيان بالعصر أيضاً».[6]

مرحوم آقای گلپایگانی می فرمایند: «لا يترك إذا كان شاكّاً في العصر أيضاً».[7]

مرحوم آقای نائینی می فرمایند: «هذا الاحتياط لا يترك».[8]

اشکال: این احتیاط وجوبی جا ندارد، چون اصل برائت می گوید قضاء این نماز واجب نیست اما احتیاط مستحب خوب می باشد.