درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: حکم شک در مترتبین / شک در اصل نماز / شکوک در نماز

مسئله 2: «لو علم أنه صلى العصر و لم يدر أنه صلى الظهر أيضا أم لا‌فالأحوط بل الأقوى وجوب الإتيان بها حتى فيما لو لم يبق من الوقت إلا مقدار الاختصاص بالعصر، نعم لو لم يبق إلا هذا المقدار و علم بعدم الإتيان بالعصر و كان شاكا في الإتيان بالظهر أتى بالعصر و لم يلتفت الى الشك، و أما لو شك في إتيان العصر في الفرض فيأتي به، و الأحوط قضاء الظهر، و كذا الحال فيما مرّ بالنسبة إلى العشاءين».[1]

از اشکال دوم، چندین جواب داده شده است:

جواب اول: جلسه قبل بیان شد که مراد از تجاوز از محل، محل عادی است، پس تجاوز از محل صورت گرفته است.

جواب دوم: ادله ترتیب، دو چیز را می گوید: 1. محل نماز عصر، بعد از نماز ظهر است؛ 2. محل نماز ظهر، قبل از نماز عصر است. در نتیجه برای نماز ظهر، محل شرعی وجود دارد و کسی که نماز عصر را خوانده است، تجاوز از محل شرعی نماز ظهر شده است، پس اتیان به نماز ظهر در وقت شک بعد از نماز عصر، لازم نمی باشد.

جواب سوم: اتیان نماز ظهر، مشروط به خواندن قبل از نماز عصر است و نماز عصر هم مشروط به خواندن نماز ظهر است و محل شرط، باید قبل از مشروط باشد، در نتیجه محل نماز ظهر، قبل از نماز عصر است.

جواب چهارم: استاد: ما می گوئیم در اینجا چه فرض را این بگیریم که نماز ظهر، محل شرعی دارد و آن، قبل از نماز عصر است یا فرض را این بگیریم که نماز ظهر، محل شرعی ندارد، قاعده تجاوز جاری نمی شود. چون در مفاد قاعده تجاوز، چند احتمال وجود دارد:

اول: مفاد قاعده، مفاد امارات است.

دوم: مفاد قاعده، مفاد اصول محرزه است.

سوم: مفاد قاعده، مفاد اصول غیر محرزه است.

بنا بر هر سه احتمال مخصوصا اگر مفاد قاعده، مفاد اصول محرزه باشد، مفاد قاعده، مفاد حیثیه می باشد و از بعضی از حیثیات تجاوز صادق است و این قاعده جاری می باشد و از بعضی از حیثیات تجاوز صادق نیست و این قاعده جاری نمی باشد.

مثلا نماز ظهر، دو حیثیت دارد:

1. واجب نفسی و مستقله بین دو حد است.

2. واجب مقدمی و شرط برای صحت نماز عصر است، یعنی نماز عصر، مشروط به فعل نماز ظهر قبل از آن است.

حال، تجاوز در کدام حیثیت جاری می شود؟ مثلا اگر قرار باشد در حیثیت اول جاری شود، این حیثیت در بین زوال تا غروب آفتاب است و تا زمانی که از وقت خارج نشود، قاعده تجاوز جاری نمی شود.

و اگر قرار باشد در حیثیت دوم جاری شود، تجاوز از 5 دقیقه بعد از زوال یا 10 دقیقه بعد از زوال، حاصل می شود، حال محل شرعی نماز ظهر با آمدن نماز عصر از بین می رود. اما در این زمان، حیثیت اول هنوز باقی است و بین دو حد است و قاعده تجاوز جاری نمی شود تا گفته شود نماز آمده است.

پس اگر ما قاعده تجاوز را، قاعده حیثیه گرفتیم، قاعده تجاوز در اینجا جاری نمی شود.

این بحث مثل وضو است که اگر بعد از نماز ظهر شک کرده وضو داشته یا نه، می گویند نماز ظهر صحیح است اما نسبت به مس قرآن، جایز نیست چون محل مس قرآن باقی است و وضو دارای حیثیت متفاوت است.

پس ظاهرا والله العالم قاعده تجاوز مثل روایت ابن ادریس، در فرض اول جاری نمی باشد.

این فرع را فقهاء در شک در اثناء عصر، مطرح کرده اند مثلا در رکعت سوم نماز عصر شک می کند که نماز ظهر را خوانده یا خیر که با بحث ما نحن فیه، حکم آن فرع هم روشن می شود که عدول از نماز عصر به نماز ظهر واجب است یا خیر.

مثلا در تقریرات مرحوم نائینی، این بحث آمده است و مباحث را خوب مطرح کرده است.[2] همچنین سیدنا الاستاد در خلل این بحث را خوب وارد شده اند.

پس قاعده تجاوز جاری نیست و نظریه دوم کنار می رود.

دلیل بر نظریه اول (اتیان به نماز ظهر واجب است):

دلیل اول: اطلاق صحیحه زراره

دلیل دوم: استصحاب عدم اتیان نماز ظهر

دلیل سوم: قاعده اشتغال

البته این سه دلیل در طول هم هستند و تا روایت جاری باشد، دو دلیل دیگر جاری نمی شود و تا اشتغال جاری باشد، نوبت به استصحاب نمی رسد.

فرض دوم: شک در نماز ظهر در وقت اختصاصی نماز عصر

این فرض، چند بحث دارد:

اول: بیان وقت اختصاصی

دوم: فروض بحث