درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: حکم شک در مترتبین / ظن به اتیان / شک در وقت / شک در اصل نماز / شکوک در نماز

مسئله 1: «من شك في الصلاة فلم يدر أنه صلى أم لا فان كان بعد مضي الوقت‌لم يلتفت و بنى على الإتيان بها، و إن كان قبله أتى بها، ‌و الظن بالإتيان و عدمه هنا بحكم الشك».[1]

گفتیم در این مسئله، سه فرع بیان شده است:

فرع اول: شک در اتیان، بعد از وقت که مطالب این فرع، بیان شد.

فرع دوم: شک در اتیان قبل از خروج وقت

سیدنا الاستاد می فرمایند: «و إن كان قبله أتى بها».[2]

مثلا نیم ساعت به طلوع خورشید شک می کند که نماز صبح را خوانده یا خیر.

سیدنا الاستاد در این فرع می فرمایند که باید نماز صبح را انجام بدهد.

دلیل بر وجوب اتیان:

دلیل اول: اتفاق بین علماء؛

دلیل دوم: صحیحه زراره: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع‌ فِي حَدِيثٍ قَالَ: مَتَى اسْتَيْقَنْتَ أَوْ شَكَكْتَ فِي وَقْتِ فَرِيضَةٍ أَنَّكَ لَمْ تُصَلِّهَا أَوْ فِي وَقْتِ فَوْتِهَا أَنَّكَ لَمْ تُصَلِّهَا صَلَّيْتَهَا وَ إِنْ شَكَكْتَ بَعْدَ مَا خَرَجَ وَقْتُ الْفَوْتِ وَ قَدْ دَخَلَ حَائِلٌ فَلَا إِعَادَةَ عَلَيْكَ مِنْ شَكٍّ حَتَّى تَسْتَيْقِنَ فَإِنِ اسْتَيْقَنْتَ فَعَلَيْكَ أَنْ تُصَلِّيَهَا فِي أَيِّ حَالَةٍ كُنْتَ».[3]

در این صحیحه تصریح شده که اگر در وقت فریضه شک در اصل نماز کرد، باید نماز را بخواند.

دلیل سوم: در زمان دخول وقت نماز صبح یا قبل از وقت که نماز نخوانده بود و بعد از نیم ساعت شک دارد که نماز آمده یا خیر، ارکان استصحاب کامل است و استصحاب عدم اتیان جاری می شود.

دلیل چهارم: قاعده اشتغال؛ به مجرد اذان صبح، اشتغال ذمه به نماز صبح می آید و نیم ساعت بعد شک می کند که ذمه فارغ شده یا خیر و قاعده اشتغال می گوید باید آورده شود.

نکته: در رسائل یک بحثی وجود دارد که در یک جا می توان هم به قاعده اشتغال تمسک کرد و هم به استصحاب؟

در اینجا اختلاف است:

نظریه اول: بعضی می گویند این دو با هم جمع نمی شوند.

نظریه دوم: بعضی می گویند این دو در طول هم جاری می شود و اگر استصحاب دچار مشکل شود، اشتغال جاری می شود.

فرع سوم: حکم ظن به اتیان اصل نماز

سیدنا الاستاد می فرمایند: «‌و الظن بالإتيان و عدمه هنا بحكم الشك».[4]

اگر فردی ظن داشت که نماز را خوانده است، حکم این ظن، حکم شک است یا حکم یقین است چه در داخل وقت و چه در خارج وقت؟

این فرع، هم در ما نحن فیه است که در اصل نماز است و هم در کلیات بحث است که ظن در نماز چه در وقت و چه رکعات و... چه حکمی دارد.

حال بحث فعلی، ظن در اصل اتیان است که سیدنا الاستاد می گوید این ظن در حکم شک است.

دلیل بر این حکم:

دلیل اول: صحیحه زراره؛ در این حدیث، بین شک و یقین مقابله قرار داده شده و از این فهمیده می شود مراد از شک، غیر یقین است چه 50 درصد باشد و چه 80 درصد باشد.

دلیل دوم: فرد 80 درصد احتمال می دهد که نماز را در وقت خوانده است و این احتمال، ظن خاص هم نمی باشد، حال چه دلیلی وجود دارد که این احتمال حجت شرعی باشد و وقتی دلیلی بر حجیت وجود نداشت، اصل اولیه در ظن، حرمت عمل بر طبق آن است. پس در اینجا شک در در حجیت این احتمال 80 درصد داریم و اصل عدم حجیت است. در نتیجه این ظن از جهت شک در حجیت آن، شبیه شاک است.

نکته: بعضی از بزرگان مثل صاحب حدائق،[5] در سه جا وارد این بحث شده اند و بین ما نحن فیه و بحث کلی خلط کرده است و معلوم نیست در هر جای که بحث می کند، کدام مورد منظورش است.

مسئله 2: «لو علم أنه صلى العصر و لم يدر أنه صلى الظهر أيضا أم لا‌فالأحوط بل الأقوى وجوب الإتيان بها حتى فيما لو لم يبق من الوقت إلا مقدار الاختصاص بالعصر، نعم لو لم يبق إلا هذا المقدار و علم بعدم الإتيان بالعصر و كان شاكا في الإتيان بالظهر أتى بالعصر و لم يلتفت الى الشك، و أما لو شك في إتيان العصر في الفرض فيأتي به، و الأحوط قضاء الظهر، و كذا الحال فيما مرّ بالنسبة إلى العشاءين».[6]

در این مسئله، بحث در شک در مترتبین است.

مثلا اگر فردی نماز عصر را می خواند و شک می کند که نماز ظهر را خوانده یا خیر و این شک هم در وقت است، آیا در این صورت واجب است نماز ظهر را بخواند یا خیر؟ یا بعد از نماز عشاء شک می کند که نماز مغرب را خوانده یا خیر و هنوز هم وقت باقی است، چه باید کند؟

در اینجا دو احتمال وجود دارد:

احتمال اول: حکم این صورت مثل شک در اتیان اصل نماز است و در وقت، باید اتیان به نماز ظهر یا مغرب کند.

احتمال دوم: حکم این صورت با شک در ایتان اصل نماز، فرق دارد و در ما نحن فیه، مطلقا اتیان به نماز ظهر یا مغرب مشکوک واجب نیست.

احتمال سوم: تفصیل بین اینکه در وقت مختص نماز است یا در وقت مشترک.