درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: نقصان سهوی اجزاء / خلل در نماز/-

مسئله 2: «و من نسي السجدة الواحدة أو التشهد أو بعضه و ذكر قبل الوصول الى حدّ الركوع أو قبل التسليم إن كان المنسي السجدة الأخيرة أو التشهد الأخير يتدارك المنسي و يعيد ما هو مترتب عليه، و لو نسي سجدة واحدة أو التشهد من الركعة الأخيرة و ذكر بعد التسليم فان كان بعد فعل ما يبطل الصلاة عمدا و سهوا كالحدث فقد جاز محل التدارك و انما عليه قضاء المنسي و سجدتا السهو، و إن كان قبل ذلك فالأحوط في صورة نسيان السجدة الإتيان بها من دون تعيين للأداء و القضاء ثم بالتشهد و التسليم احتياطا ثم سجدتي السهو احتياطا، و في صورة نسيان التشهد الإتيان به كذلك ثم بالتسليم و سجدتي السهو احتياطا، و إن كان الأقوى فوت محل التدارك فيهما بعد التسليم مطلقا، و عليه قضاء المنسي و سجدتا السهو، و من نسي التسليم و ذكره قبل حصول ما يبطل الصلاة عمدا و سهوا تداركه فان لم يتداركه بطلت صلاته، و كذا لو لم يتدارك ما ذكره في المحل على ما تقدم».[1]

مورد چهاردهم از فراموشی واجبات غیر رکنی: فراموشی سلام

سید الاستاد می فرمایند: «و من نسي التسليم و ذكره قبل حصول ما يبطل الصلاة عمدا و سهوا تداركه فان لم يتداركه بطلت صلاته، و كذا لو لم يتدارك ما ذكره في المحل على ما تقدم».[2]

باید توجه داشته که این بحث، فقط اصل موضوعی گرفته می شود و دو خصوصیت را مسلم می گیریم: 1. سلام در نماز واجب، از واجبات نماز است یا از مستحبات؟ 99 و نیم درصد می گویند از واجبات است و نیم درصد می گویند از واجبات نیست و ما در اینجا فرض را این می گیریم که سلام در نماز از واجبات است. 2. سلامی که واجب است، فقط حکم تکلیفی است یا حکم وضعی هم دارد؟ این خصوصیت هم مورد اختلاف است و بعضی می گویند فقط حکم تکلیفی است و اکثر علماء می گویند از واجبات وضعیه است و موجب خروج از نماز است.

حال سیدنا الاستاد در این مورد، دو فرض را مطرح می کنند:

فرض اول: یادآوری نیاوردن سلام در حین ذکر تسبیحات یا اذکار

در این فرض، فرد حرف آدمی نزده است و فقط مشغول اذکار شده است و بعد یادش می آید که سلام نماز را نیاورده است.

در این فرض، باید برگردد و نماز را بخواند و تعقیباتش را بعدش بخواند.

دلیل بر حکم این فرض: سلام، از واجبات است و تا وقتی نیاید، حکم ساقط نمی شود و محل این واجب هم باقی است.

فرض دوم: یادآوری نیاوردن سلام در حین صحبت کردن با دیگران

در این فرض، فرد حرف آمدی زده است و بعد یادش می آید که سلام نماز را نیاورده است.

در این فرض، باید بر گردد و سلام نماز را بدهد.

دلیل بر حکم این فرض: سلام، از واجبات است و تا وقتی نیاید، حکم ساقط نمی شود و محل این واجب هم باقی است و تکلم در اینجا هم عمدی نبوده است تا نماز باطل شود و بلکه سهوی است و موجب بطلان نماز نمی شود.

در این دو فرض، کسی اختلاف نکرده است و سیدنا الاستاد هم می فرمایند در این دو فرض باید فرد برگردد و سلام را انجام بدهد.

صاحب جواهر هم می فرمایند: «و كذلك التفصيل السابق لو ترك التسليم نسيانا بناء على وجوبه و جزئيته ثم ذكر فتبطل لو ذكره بعد فعل المنافي عمدا و سهوا، لوقوعه حينئذ في أثناء الصلاة إذ لا مخرج شرعا عن حكمها غيره، كما أنها تصح و يتلافاه لو ذكره قبل فعل شي‌ء ينافيها قطعا، و على الأقوى لو كان بعد ما يبطلها عمدا لا سهوا».[3]

ایشان فرض سومی هم ذکر کرده است که آن هم جایی است که فرد فعل منافی انجام دهد که سهوا و عمدا آن موجب بطلان نماز می شود (به نظر محقق)، مثل استدبار قبله و حدث. ما فعلا وارد این فرض نمی شویم. و همچنین ایشان در فرض دیگر می گویند نماز صحیح است و باید برگردد سلام را انجام بدهد. چون منافی نیامده است و محل سلام هم باقی است.

نکته: نسبت به فرض سوم که محقق ذکر کرده است، اختلاف است که حدث در اثناء نماز مبطل است یا حدث قبل از مخرج مبطل است؟ بعضی می گویند حدث قبل از مخرج نماز مبطل است و بعضی می گویند حدث در اثناء نماز مبطل می باشد.

همچنین نسبت به اصل فرض سوم که نماز باطل است یا خیر هم اختلاف است و بعضی گفته اند نماز باطل است و اکثر گفته اند نماز صحیح است.

مرحوم سید می فرمایند: «لو أحدث أو أتى ببعض المنافيات الأُخر قبل السلام بطلت الصلاة، نعم لو كان ذلك بعد نسيانه بأن اعتقد خروجه من الصلاة لم تبطل و الفرق أنّ مع الأوّل يصدق الحدث في الأثناء، و مع الثاني لا يصدق، لأنّ المفروض أنّه ترك نسياناً جزء غير ركنيّ».[4]

ایشان می گویند نماز صحیح است و همچنین بعضی از حواشی هم می گویند نماز صحیح است اما اکثر حواشی می گویند نماز باطل است و این اختلاف بخاطر این است که حدث قبل از سلام مبطل است یا قبل از مخرج.

فرض سوم: عدم برگشت فرد برای سلام

سیدنا الاستاد به دنبال این دو فرض، یک فرض دیگر اضافه کرده است و آن اینکه در همین دو فرض اگر فرد بر نگردد و سلام را انجام ندهد، حکمش چیست؟

حکم این فرض واضح است و فرد جزء نماز را انجام نداده است و نماز باطل می شود.