درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: نقصان سهوی اجزاء/ خلل در نماز

مسئله 2: «و من نسي السجدة الواحدة أو التشهد أو بعضه و ذكر قبل الوصول الى حدّ الركوع أو قبل التسليم إن كان المنسي السجدة الأخيرة أو التشهد الأخير يتدارك المنسي و يعيد ما هو مترتب عليه، و لو نسي سجدة واحدة أو التشهد من الركعة الأخيرة و ذكر بعد التسليم فان كان بعد فعل ما يبطل الصلاة عمدا و سهوا كالحدث فقد جاز محل التدارك و انما عليه قضاء المنسي و سجدتا السهو، و إن كان قبل ذلك فالأحوط في صورة نسيان السجدة الإتيان بها من دون تعيين للأداء و القضاء ثم بالتشهد و التسليم احتياطا ثم سجدتي السهو احتياطا، و في صورة نسيان التشهد الإتيان به كذلك ثم بالتسليم و سجدتي السهو احتياطا، و إن كان الأقوى فوت محل التدارك فيهما بعد التسليم مطلقا، و عليه قضاء المنسي و سجدتا السهو، و من نسي التسليم و ذكره قبل حصول ما يبطل الصلاة عمدا و سهوا تداركه فان لم يتداركه بطلت صلاته، و كذا لو لم يتدارك ما ذكره في المحل على ما تقدم».[1]

طائفه سوم: روایاتی که تفصیل بین دو رکعت اول و بین دو رکعت دوم داده اند.

این طائفه شامل صحیحه بزنطی و روایاتی که می گوید رکعت اول و دوم شک پذیر نیست و با مختصر خللی، نماز باطل است، می باشد.

منها: صحیحه بزنطی: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع عَنْ رَجُلٍ يُصَلِّي رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ ذَكَرَ فِي الثَّانِيَةِ وَ هُوَ رَاكِعٌ أَنَّهُ تَرَكَ سَجْدَةً فِي الْأُولَى قَالَ كَانَ أَبُو الْحَسَنِ ع يَقُولُ إِذَا تَرَكَ السَّجْدَةَ فِي الرَّكْعَةِ الْأُولَى فَلَمْ يَدْرِ أَ وَاحِدَةً أَوْ ثِنْتَيْنِ اسْتَقْبَلْتَ حَتَّى يَصِحَّ لَكَ ثِنْتَانِ وَ إِذَا كَانَ فِي الثَّالِثَةِ وَ الرَّابِعَةِ فَتَرَكْتَ سَجْدَةً بَعْدَ أَنْ تَكُونَ قَدْ حَفِظْتَ الرُّكُوعَ أَعَدْتَ السُّجُود».[2]

در این روایت به دو فقره استدلال شده که یکی که حضرت می گویند اگر نمی دانسته در رکعت اول یا دوم ترک سجده شده، باید دوباره نماز بخواند و دیگری اینکه حضرت می گویند اگر در رکعت سوم یا چهارم بود، سجده اعاده می شود و قضای آن را به جا می آورد.

صاحب جواهر در بین اشکالات به این روایت این جمله را دارد: «و وجوب حمل المطلق على المقيد»؛[3] یعنی روایات طائفه دوم که می گفت نماز صحیح است مطلق است و شامل همه رکعات می شود و جمله اول این روایت، رکعت اول و دوم را می گوید و باعث تقیید می شود. و همچنین روایات طائفه اول که می گفت نماز مطلقا باطل است شامل همه رکعات می شد و جمله دوم این روایت می گوید در رکعت سوم و چهارم نماز صحیح است و قضای آن به جا آورده شود و باعث تقیید مطلقات می شود.

نکته: در صحت این روایت هیچ اختلافی نیست و همه می گویند صحیحه است.

اشکال اول: تفصیل از این صحیحه برداشت نمی شود و در این روایت کلمه ای که دلالتش بر این تفصیل واضح باشد نداریم. حدائق می فرماید: «و كيف كان فهذا الخبر لا يخلو من الإجمال بل الإشكال الموجب لضعف الاستناد إليه في الاستدلال».[4]

در این روایت، جواب به سوال نمی خورد، چون مورد بحث ما علم به نسیان است و سوال از امام رضا، با علم به نسیان سجده است، چه بکند. اما در جواب حضرت کلمه «فلم یدر» دارند که این صورت شک را می گوید، یعنی سوال از صورت علم است اما جواب از صورت شک است، در نتیجه نمی تواند روایات مطلقه را تقیید بزند.

اشکال دوم: این روایت خلاف مشهور است. مشهور فقهاء می گویند این نمازی که یک سجده فراموش شده، صحیح است و قضای سجده را باید انجام داد.

منها: روایاتی که می گویند دو رکعت اول باید یقینی باشد و شک پذیر نمی باشد، ربطی به بحث ما ندارد و به قول صاحب جواهر، موید است.

نسبت به حدیث بزنطی و جمله «فلم ادر أ واحدة او ثنتین»، بعضی گفته اند منظور رکعت و رکعتین است و صاحب وسائل می گوید: «أَقُولُ: لَعَلَّ الْمُرَادَ أَنَّهُ شَكَّ بَيْنَ الرَّكْعَتَيْنِ الْأَوَّلَتَيْنِ وَ تَرَكَ سَجْدَةً فَيَسْتَأْنِفُ الصَّلَاةَ فَالْمُرَادُ بِالْوَاحِدَةِ وَ الثِّنْتَيْنِ الرَّكَعَاتُ لَا السَّجَدَاتُ بِقَرِينَةِ قَوْلِهِ بَعْدَ أَنْ تَكُونَ قَدْ حَفِظْتَ الرُّكُوعَ وَ لِمَا يَأْتِي فِي حَدِيثِ الْمُعَلَّى وَ غَيْرِهِ وَ بِهِ يُجْمَعُ بَيْنَ الْأَحَادِيثِ هُنَا»؛[5] در اینجا شک بین یک و دو است و بخاطر همین نماز باطل است (نه به خاطر عدم اتیان یک سجده).

پس ظاهرا والله العالم قول مشهور صحیح است کما اینکه سیدنا الاستاد قائل به این نظریه شده اند.

پس تا به حال مطلب اول این شد که نماز صحیح است و مطلب دوم این بود که سجده باید قضاء شود و مطلب سوم این است که کجا باید قضاء شود؟