درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: نقصان سهوی اجزاء/خلل در نماز

مسئله 2: «و من نسي السجدة الواحدة أو التشهد أو بعضه و ذكر قبل الوصول الى حدّ الركوع أو قبل التسليم إن كان المنسي السجدة الأخيرة أو التشهد الأخير يتدارك المنسي و يعيد ما هو مترتب عليه، و لو نسي سجدة واحدة أو التشهد من الركعة الأخيرة و ذكر بعد التسليم فان كان بعد فعل ما يبطل الصلاة عمدا و سهوا كالحدث فقد جاز محل التدارك و انما عليه قضاء المنسي و سجدتا السهو، و إن كان قبل ذلك فالأحوط في صورة نسيان السجدة الإتيان بها من دون تعيين للأداء و القضاء ثم بالتشهد و التسليم احتياطا ثم سجدتي السهو احتياطا، و في صورة نسيان التشهد الإتيان به كذلك ثم بالتسليم و سجدتي السهو احتياطا، و إن كان الأقوى فوت محل التدارك فيهما بعد التسليم مطلقا، و عليه قضاء المنسي و سجدتا السهو، و من نسي التسليم و ذكره قبل حصول ما يبطل الصلاة عمدا و سهوا تداركه فان لم يتداركه بطلت صلاته، و كذا لو لم يتدارك ما ذكره في المحل على ما تقدم».[1]

بحث در فرض دوم از صورت اول بود که در آن سه نظریه وجود داشت.

همچنین در این فرض، سه طائفه از روایات وجود دارد:

طائفه اول: روایاتی که می گویند این نماز صحیح است و باید سجده منسیه قضاء شود.

منها: « مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي رَجُلٍ نَسِيَ أَنْ يَسْجُدَ السَّجْدَةَ الثَّانِيَةَ حَتَّى قَامَ فَذَكَرَ وَ هُوَ قَائِمٌ أَنَّهُ لَمْ يَسْجُدْ قَالَ فَلْيَسْجُدْ مَا لَمْ يَرْكَعْ فَإِذَا رَكَعَ فَذَكَرَ بَعْدَ رُكُوعِهِ أَنَّهُ لَمْ يَسْجُدْ فَلْيَمْضِ عَلَى صَلَاتِهِ حَتَّى يُسَلِّمَ ثُمَّ يَسْجُدُهَا فَإِنَّهَا قَضَاءٌ قَالَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع- إِنْ شَكَّ فِي الرُّكُوعِ بَعْدَ مَا سَجَدَ فَلْيَمْضِ وَ إِنْ شَكَّ فِي السُّجُودِ بَعْدَ مَا قَامَ فَلْيَمْضِ الْحَدِيث‌».[2]

این روایت صحیحه است و می گوید اگر یادش آمد یک سجده را نیاورده، نمازش صحیح است و بعد از سلام نماز، سجده منسیه را قضاء می کند.

منها: «وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقٍ عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ أَنَّهُ سَأَلَهُ عَنْ رَجُلٍ نَسِيَ سَجْدَةً فَذَكَرَهَا بَعْدَ مَا قَامَ وَ رَكَعَ قَالَ يَمْضِي فِي صَلَاتِهِ وَ لَا يَسْجُدُ حَتَّى يُسَلِّمَ فَإِذَا سَلَّمَ سَجَدَ مِثْلَ مَا فَاتَهُ قُلْتُ فَإِنْ لَمْ يَذْكُرْ إِلَّا بَعْدَ ذَلِكَ قَالَ يَقْضِي مَا فَاتَهُ إِذَا ذَكَرَهُ».[3]

منها: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَمَّنْ نَسِيَ أَنْ يَسْجُدَ سَجْدَةً وَاحِدَةً فَذَكَرَهَا وَ هُوَ قَائِمٌ قَالَ يَسْجُدُهَا إِذَا ذَكَرَهَا مَا لَمْ يَرْكَعْ فَإِنْ كَانَ قَدْ رَكَعَ فَلْيَمْضِ عَلَى صَلَاتِهِ فَإِذَا انْصَرَفَ قَضَاهُ وَ لَيْسَ عَلَيْهِ سَهْوٌ».[4]

این روایت همانطور که جلسه قبل گفته شد بنا بر طریق شیخ صدوق صحیحه است.

منها: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: إِذَا نَسِيتَ شَيْئاً مِنَ الصَّلَاةِ رُكُوعاً أَوْ سُجُوداً أَوْ تَكْبِيراً ثُمَّ ذَكَرْتَ فَاقْضِ الَّذِي فَاتَكَ سَهْواً».[5]

منها: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُوسَى بْنِ عُمَرَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْصُورٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الَّذِي يَنْسَى السَّجْدَةَ الثَّانِيَةَ مِنَ الرَّكْعَةِ الثَّانِيَةِ أَوْ شَكَّ فِيهَا فَقَالَ إِذَا خِفْتَ أَنْ لَا تَكُونَ وَضَعْتَ وَجْهَكَ إِلَّا مَرَّةً وَاحِدَةً فَإِذَا سَلَّمْتَ سَجَدْتَ سَجْدَةً وَاحِدَةً وَ تَضَعُ وَجْهَكَ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ لَيْسَ عَلَيْكَ سَهْوٌ».[6]

این روایت موید است چون در سند موسی بن عمر است و ایشان مردد بین بزیع که ثقه است و چند نفر دیگر که ثقه نمی باشند، در نتیجه روایت، مردد بین ثقه و غیر ثقه است و معتبر نمی باشد و همچنین محمد بن منصور هم مشترک بین ثقه (محمد بن منصور بن یونس) و غیرثقه (بغدادی و بصری و...) است، پس این روایت از دو ناحیه مردد بین ثقه و غیر ثقه است.

منها: «أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِيُّ فِي الْمَحَاسِنِ عَنْ أَبِيهِ رَفَعَهُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ قَالَ: سُئِلَ أَحَدُهُمْ عَنْ رَجُلٍ ذَكَرَ أَنَّهُ لَمْ يَسْجُدْ فِي الرَّكْعَتَيْنِ الْأَوَّلَتَيْنِ إِلَّا سَجْدَةً وَ هُوَ فِي التَّشَهُّدِ الْأَوَّلِ قَالَ فَلْيَسْجُدْهَا ثُمَّ يَنْهَضُ وَ إِذَا ذَكَرَهُ وَ هُوَ فِي التَّشَهُّدِ الثَّانِي قَبْلَ أَنْ يُسَلِّمَ فَلْيَسْجُدْهَا ثُمَّ يُسَلِّمُ ثُمَّ يَسْجُدُ سَجْدَتَيِ السَّهْوِ».[7]

این روایت مرفوعه است و اعتبار ندارد.

منها: «عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَذْكُرُ أَنَّ عَلَيْهِ السَّجْدَةَ يُرِيدُ أَنْ يَقْضِيَهَا وَ هُوَ رَاكِعٌ فِي بَعْضِ صَلَاتِهِ كَيْفَ يَصْنَعُ قَالَ يَمْضِي فِي صَلَاتِهِ فَإِذَا فَرَغَ سَجَدَهَا».[8]

این روایت هم بخاطر وجود عبدالله بن حسن که توثیق نشده، موید است.

پس روایات دال بر نظریه اول، چهار روایت صحیحه و سه روایت غیر صحیحه می باشد.

طائفه دوم: روایاتی که می گویند این نماز باطل است و باید دوباره خوانده شود.

قائل به این نظریه، مرحوم کلینی و ابن ابی عقیل می باشند.

منها: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ قَالَ: لَا تُعَادُ الصَّلَاةُ إِلَّا مِنْ خَمْسَةٍ الطَّهُورِ وَ الْوَقْتِ وَ الْقِبْلَةِ وَ الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ الْحَدِيثَ».[9]

قبلا گفتیم که کلمه سجود داخل در عقد مستثنی است و مفادش این است که نماز برای جنس سجود باطل است و جنس سجود، هم شامل یک سجده می شود و هم شامل دو سجده می شود. پس همانطور که نسیان دو سجده موجب بطلان نماز می شود، نسیان یک سجده هم موجب بطلان نماز می شود.

منها: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْمَاضِيَ ع فِي الرَّجُلِ يَنْسَى السَّجْدَةَ مِنْ صَلَاتِهِ قَالَ إِذَا ذَكَرَهَا قَبْلَ رُكُوعِهِ سَجَدَهَا وَ بَنَى عَلَى صَلَاتِهِ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَتَيِ السَّهْوِ بَعْدَ انْصِرَافِهِ وَ إِنْ ذَكَرَهَا بَعْدَ رُكُوعِهِ أَعَادَ الصَّلَاةَ وَ نِسْيَانُ السَّجْدَةِ فِي الْأَوَّلَتَيْنِ وَ الْأَخِيرَتَيْنِ سَوَاءٌ».[10]

اینکه می گوید نماز را دوباره بخواند بخاطر این است که لازمه بطلان نماز، اعاده است.

اشکال: ظاهرا والله العالم این دو روایت دلالت بر این نظریه ندارد و اگر هم داشته باشد، قابل استدلال نیست.

اما صحیحه لا تعاد: اولا: کلمه سجود، منظور جنس نیست.

ثانیا: بر فرض که این روایت بگوید نماز باطل است، روایات طائفه اول می گوید اگر یک سجده فراموش شده باشد، نماز صحیح است و نسبت بین آنها اطلاق و تقیید است.

اما حدیث معلی بن خنیس: این روایت مرسله است. بر فرض که علی بن اسماعیل و معلی بن خنیس ثقه باشند، بین این دو یک رجل آمده است که نمی شناسیم و حدیث مرسله می شود.

مرحوم آقای خوانساری در جامع المدارک نسبت به این روایت می فرمایند: «و فيه نظر وجهه أنّ ضعف السند إن لم يحرز اعتماد مثل الكليني- قدّه- إليه موجب لعدم الحجّية و مع الإحراز يكون اعتماد مثله جابرا له و الخدشة في الدّلالة غير واردة».[11]

اشکال به مرحوم آقای خوانساری: اولا: عمل مشهور به روایات را بعضی موجب جابر نمی دانند چه برسد به اینکه اینجا فقط مرحوم کلینی گفته اند.

ثانیا: این روایت یک مشکله دلالی هم دارد که به سند بر می گردد و آن اینکه مراد از ابی الحسن ماضی، امام کاظم است و معلی بن خنیس در زمان امام صادق به دست داود شهید شده است و قطعا در زمان امام کاظم نبوده است. حال این سوال پیش آمده چطور ایشان که در زمان امام صادق شهید شده، از امام کاظم روایت دارد؟!

ان قلت: در زمان امام صادق، امام کاظم هم بوده است و معلی بن خنیس در همین زمان از ایشان این سوال را کرده است.

قلت: این جواب در خصوص این روایت نا تمام است. چون ابوالحسن ماضی، در مقابل ابوالحسن الرضا است و زمانی به امام کاظم ابوالحسن ماضی گفته می شود که امام رضا را حداقل درک کرده باشد و زمانی این کنیه به امام کاظم اطلاق شده که حضرت شهید شده است.

نکته: بعضی در جواب به قلت گفته اند که فاعل سئلت، معلی بن خنیس نیست و فردی متاخر است!!!

طائفه سوم: روایاتی که می گویند اگر این اتفاق در رکعت اول یا دوم افتاد، نماز باطل است و اگر در رکعت سوم یا چهارم بود، نماز صحیح است و باید قضاء سجده منسیه را انجام داد.