درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: نقصان سهوی اجزاء/ خلل در نماز

مسئله 2: «و من نسي السجدة الواحدة أو التشهد أو بعضه و ذكر قبل الوصول الى حدّ الركوع أو قبل التسليم إن كان المنسي السجدة الأخيرة أو التشهد الأخير يتدارك المنسي و يعيد ما هو مترتب عليه، و لو نسي سجدة واحدة أو التشهد من الركعة الأخيرة و ذكر بعد التسليم فان كان بعد فعل ما يبطل الصلاة عمدا و سهوا كالحدث فقد جاز محل التدارك و انما عليه قضاء المنسي و سجدتا السهو، و إن كان قبل ذلك فالأحوط في صورة نسيان السجدة الإتيان بها من دون تعيين للأداء و القضاء ثم بالتشهد و التسليم احتياطا ثم سجدتي السهو احتياطا، و في صورة نسيان التشهد الإتيان به كذلك ثم بالتسليم و سجدتي السهو احتياطا، و إن كان الأقوى فوت محل التدارك فيهما بعد التسليم مطلقا، و عليه قضاء المنسي و سجدتا السهو، و من نسي التسليم و ذكره قبل حصول ما يبطل الصلاة عمدا و سهوا تداركه فان لم يتداركه بطلت صلاته، و كذا لو لم يتدارك ما ذكره في المحل على ما تقدم».[1]

این فرض، دو صورت دارد:

اول: قبل از رکعت آخر یادش بیاید که سجده را انجام نداده است.

دوم: در تشهد یا سلام یا بعد از آن در رکعت آخر یادش بیاید که یک سجده را انجام نداده است.

اما صورت اول: نسیان سجده واحده قبل از رکعت آخر

این فرع، علم به نسیان، دو فرض دارد:

فرض اول: علم به نسیان، قبل از رکوع رکعت بعد حاصل شود که یک سجده نیامده است، مثلا موقع خواندن قرائت یادش می آید که یک سجده رکعت اول نیامده است.

در این فرض، سه حکم بر فرد بار می شود:

حکم اول: باید برگردد و سجده را انجام بدهد.

دلیل اول: اجماع؛

دلیل دوم: قاعده وجوب اتیان واجبات قبل از دخول در رکن (وجوب اتیان واجبات قبل از خروج از محل)؛

دلیل سوم: بعضی از روایات متکفل این حکم شده اند:

منها: « مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي رَجُلٍ نَسِيَ أَنْ يَسْجُدَ السَّجْدَةَ الثَّانِيَةَ حَتَّى قَامَ فَذَكَرَ وَ هُوَ قَائِمٌ أَنَّهُ لَمْ يَسْجُدْ قَالَ فَلْيَسْجُدْ مَا لَمْ يَرْكَعْ فَإِذَا رَكَعَ فَذَكَرَ بَعْدَ رُكُوعِهِ أَنَّهُ لَمْ يَسْجُدْ فَلْيَمْضِ عَلَى صَلَاتِهِ حَتَّى يُسَلِّمَ ثُمَّ يَسْجُدُهَا فَإِنَّهَا قَضَاءٌ قَالَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع- إِنْ شَكَّ فِي الرُّكُوعِ بَعْدَ مَا سَجَدَ فَلْيَمْضِ وَ إِنْ شَكَّ فِي السُّجُودِ بَعْدَ مَا قَامَ فَلْيَمْضِ الْحَدِيث‌».[2]

منها: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَمَّنْ نَسِيَ أَنْ يَسْجُدَ سَجْدَةً وَاحِدَةً فَذَكَرَهَا وَ هُوَ قَائِمٌ قَالَ يَسْجُدُهَا إِذَا ذَكَرَهَا مَا لَمْ يَرْكَعْ فَإِنْ كَانَ قَدْ رَكَعَ فَلْيَمْضِ عَلَى صَلَاتِهِ فَإِذَا انْصَرَفَ قَضَاهُ وَ لَيْسَ عَلَيْهِ سَهْوٌ».[3]

بعضی مثل حدائق از این روایت تعبیر به صحیحه کرده اند که با توجه به نقل مرحوم صدوق است: «وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ يَعْنِي الْمُرَادِي‌»[4] و طریق مرحوم صدوق به ابن مسکان هم صحیح است.

و بعضی از این روایت تعبیر به خبر کرده اند که با توجه به نقل تهذیب است که این حدیث ضعیف است بخاطر وجود محمد بن سنان.

در این دو روایت، تصریح شده که تا قبل از رکوع رکعت بعد، باید برگردد و سجده فراموش شده را انجام بدهد.

حکم دوم: باید آنچه مترتب بر سجده دوم بوده، دوباره انجام بدهد، مثلا باید دوباره قیام کند و مقدار قرائتی که خوانده را دوباره بخواند.

این حکم از صدر مسئله 2 فهمیده می شود که هر چیزی که فراموش شده و از محل رد نشده، باید انجام شود و آنچه مترتب بر آن شده، اعاده کند.

دلیل بر این حکم: آنچه که آورده شده، کالعدم است، چون صحت آنها متوقف بر سجده بوده و زمانی که سجده نیامده، قرائت مثلا، کالعدم است و باید دوباره بعد از سجده انجام شود.

حکم سوم: انجام سجده سهو که اختلافی است و سیدنا الاستاد قبول ندارد.

بحث از این حکم، در جای خودش خواهد آمد.

فرض دوم: علم به نسیان، در رکوع یا بعد از رکوع رکعت بعد حاصل شود.

در این فرض، چند قول و احتمال وجود دارد:

قول اول: نماز شخص صحیح است و باید سجده فراموش شده را انجام دهد که جواهر قائل به این قول است.

طبق این قول، چند چیز باید بررسی شود:

اول: صحت نماز

دوم: قضاء سجده فراموش شده

سوم: محل قضاء سجده فراموش شده

چهارم: وجوب و عدم وجوب سجده سهو

قول دوم: این نماز باطل است.

این قول به عمانی و بعضی نسبت داده شده است.

قول سوم: اگر علم به نسیان در رکعت اول یا دوم بوده، نماز باطل است و اگر در رکعت سوم و چهارم بوده، نماز صحیح است.

این قول از شیخ در تهذیب و شیخ مفید حکایت شده است.

روایات در این فرض هم اختلاف دارد و باید این روایات ذکر و بررسی شود.