درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: نقصان سهوی اجزاء / خلل در نماز/-

مسئله 2: «و من نسي القراءة أو الذكر أو بعضهما أو الترتيب فيهما و ذكر قبل أن يصل الى حد الركوع تدارك ما نسيه و أعاد ما هو مترتب عليه، و من نسي القيام أو الطمأنينة في القراءة أو الذكر و ذكر قبل الركوع فالأحوط إعادتهما بقصد القربة المطلقة لا الجزئية، نعم لو نسي الجهر أو الإخفات في القراءة فالظاهر عدم وجوب تلافيهما، و إن كان الأحوط التدارك سيما إذا تذكر في الأثناء، فإنه لا ينبغي له ترك الاحتياط بالإتيان بقصد القربة المطلقة، و من نسي‌ الانتصاب من الركوع أو الطمأنينة فيه و ذكر قبل الدخول في السجود انتصب مطمئنا، لكن بقصد الاحتياط و الرجاء في نسيان الطمأنينة، و مضى في صلاته».[1]

دو روایاتی که دیروز اشاره شد از این قرار است:

منها: «عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ افْتَتَحَ الصَّلَاةَ فَقَرَأَ سُورَةً قَبْلَ فَاتِحَةِ الْكِتَابِ- ثُمَّ ذَكَرَ بَعْدَ مَا فَرَغَ مِنَ السُّورَةِ قَالَ يَمْضِي فِي صَلَاتِهِ وَ يَقْرَأُ فَاتِحَةَ الْكِتَابِ فِيمَا يَسْتَقْبِل‌».[2]

این روایت مخالف است اما ضعف سندی دارد و در سند آن عبدالله بن حسن است و قبلا گفتیم که این فرد، توثیق رجالی ندارد.

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: قُلْتُ‌ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَقْرَأُ سُورَةً فَأَسْهُو فَأَنْتَبِهُ وَ أَنَا فِي آخِرِهَا فَأَرْجِعُ إِلَى أَوَّلِ السُّورَةِ أَوْ أَمْضِي قَالَ بَلِ امْضِ».[3]

این روایت صحیحه است اما عامل ندارد.

پس در فروض ششگانه، حکم سیدنا الاستاد تمام است.

مقداری از فرض هفتم بحث شد که قیام و طمانینه از واجبات نماز است یا از قیود قرائت و ما گفتیم این بحث در ما نحن فیه جا ندارد چون روایات موجود است:

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي رَجُلٍ جَهَرَ فِيمَا لَا يَنْبَغِي الْإِجْهَارُ فِيهِ وَ أَخْفَى فِيمَا لَا يَنْبَغِي الْإِخْفَاءُ فِيهِ فَقَالَ أَيَّ ذَلِكَ فَعَلَ مُتَعَمِّداً فَقَدْ نَقَضَ صَلَاتَهُ وَ عَلَيْهِ الْإِعَادَةُ فَإِنْ فَعَلَ ذَلِكَ نَاسِياً أَوْ سَاهِياً أَوْ لَا يَدْرِي فَلَا شَيْ‌ءَ عَلَيْهِ وَ قَدْ تَمَّتْ صَلَاتُهُ».[4]

منها: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَدِيدٍ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ جَمِيعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ رَجُلٌ جَهَرَ بِالْقِرَاءَةِ فِيمَا لَا يَنْبَغِي الْجَهْرُ فِيهِ وَ أَخْفَى فِيمَا لَا يَنْبَغِي الْإِخْفَاءُ فِيهِ وَ تَرَكَ الْقِرَاءَةَ فِيمَا يَنْبَغِي الْقِرَاءَةُ فِيهِ أَوْ قَرَأَ فِيمَا لَا يَنْبَغِي الْقِرَاءَةُ فِيهِ فَقَالَ أَيَّ ذَلِكَ فَعَلَ نَاسِياً أَوْ سَاهِياً فَلَا شَيْ‌ءَ عَلَيْهِ».[5]

در این دو روایت آمده است که اگر اخفات در موضع جهر و برعکس باشد، نماز باطل است و این دلیل نمی تواند نسیان را شامل شود و دیگر اطلاقی ندارد که شامل جهل و نسیان هم شود. پس متعمدا قید است و دلیلی برای دخول نسیان وجود ندارد.

فرض هشتم: فراموشی قیام بعد از رکوع

سیدنا الاستاد می فرمایند: «و من نسي‌ الانتصاب من الركوع أو الطمأنينة فيه و ذكر قبل الدخول في السجود انتصب مطمئنا، لكن بقصد الاحتياط و الرجاء في نسيان الطمأنينة، و مضى في صلاته».[6]

در این فرض ابتدا باید فروع این فرض را بیان کنیم:

اول: فرد رکوع کرده و در حال هوی الی السجده یادش می آید که قیام بعد از رکوع را انجام نداده.

دوم: فرد رکوع کرده و قبل از رسیدن به سجده یادش می آید که قیام بعد از رکوع را انجام نداده.

سوم: فرد در سجده اول یادش می آید که قیام بعد از رکوع را انجام نداده.

چهارم: بین سجده اول و دوم یادش می آید که قیام بعد از رکوع را انجام نداده.

پنجم: در سجده دوم یادش می آید که قیام بعد از رکوع نیامده است.

حال آیا در کل این فروض واجب است که برگردد و در حال قیام، قیام بعد از رکوع را انجام بدهد یا برگشت واجب نیست؟

نسبت به فرع پنجم، همه قائل هستند که فرد نباید بر گردد و این اجماعی است، اما در مجموع چند نظریه است:

نظریه اول: مرحوم سید در عروه می گویند در چهار فرع اول نیاز نیست بر گردد اما در فرع پنجم باید برگردد: «و كذا لو نسي وضع أحد المساجد حال السجود، و لو نسي الانتصاب من الركوع و تذكّر بعد الدخول في السجدة الثانية فات محلّه و أمّا لو تذكّر قبله‌ فلا یبعد وجوب العود الیه».[7]

نظریه دوم: اگر داخل در سجده نشده است، باید بر گردد و اگر داخل در سجده اول شود، از محل رد شده و لازم نیست بر گردد. مرحوم نائینی در حاشیه عروه می فرمایند: «بل بعد الدخول في السجدة الأُولى على الأقوى».[8] مرحوم آقای بروجردی «لا إشكال في فوات محلّ القيام بعد الركوع بالدخول في السجدة الأُولى و محلّ الجلوس بين السجدتين بالدخول في الثانية»[9] و گلپایگانی «بل الظاهر فوته بالدخول في الاولى فلا يعود معه بل يتمّ الصلاة بلا إعادة نعم لو تذكّر قبل الدخول في الأُولى بعد التجاوز عن حدّ الركوع فينتصب رجاءً ثمّ يسجد»[10] هم همین نظریه را دارند.

نظریه سوم: در کل فروض، نماز صحیح است و برگشت به قیام بعد از رکوع لازم نیست. مرحوم اصفهانی در حاشیه عروه می فرمایند: «بعید».[11] احتمال دارد این کلام به کل مسئله بخورد و قائل به عدم برگشت در کل فروض داشته باشد. مرحوم امام هم همین نظریه را ظاهرا قائل هستند «بعيد بل فات محلّه و كذا الحال في نسيان الانتصاب من السجدة الأُولى أو الطمأنينة فيه و ذكر بعد الدخول في السجدة الثانية».[12] مرحوم آل یاسین هم همین را می گویند: «على إشكال فيه و فيما بعده بل العدم لا يخلو عن وجه».[13] اصرح از همه این عبارتها، عبارت مرحوم حکیم است: «و يحتمل أن يكون الواجب هو الانتصاب عن ركوع، و هو مما لا يمكن تداركه. لكن لازمه فوات محله بالهوي الى السجود و إن لم يسجد، و لذا التزم به بعض الاعلام من مشايخنا (قده) حيث استظهر من الأدلة: أن الواجب رفع الرأس عن الركوع حتى يعتدل قائما. و قد يشهد له ذكرهم له في واجبات الركوع. و هو غير بعيد».[14]

فرض نهم: فراموشی طمانینه در حال قیام بعد از رکوع

در اینجا گفته شده طمانینه در حال قیام هم لازم است و کل اقوال در طمانینه هم جاری است.

اما ادله این اختلافات خواهد آمد.