درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: نقصان سهوی اجزاء / خلل در نماز/-

مسئله 2: «و من نسي القراءة أو الذكر أو بعضهما أو الترتيب فيهما و ذكر قبل أن يصل الى حد الركوع تدارك ما نسيه و أعاد ما هو مترتب عليه، و من نسي القيام أو الطمأنينة في القراءة أو الذكر و ذكر قبل الركوع فالأحوط إعادتهما بقصد القربة المطلقة لا الجزئية، نعم لو نسي الجهر أو الإخفات في القراءة فالظاهر عدم وجوب تلافيهما، و إن كان الأحوط التدارك سيما إذا تذكر في الأثناء، فإنه لا ينبغي له ترك الاحتياط بالإتيان بقصد القربة المطلقة، و من نسي‌ الانتصاب من الركوع أو الطمأنينة فيه و ذكر قبل الدخول في السجود انتصب مطمئنا، لكن بقصد الاحتياط و الرجاء في نسيان الطمأنينة، و مضى في صلاته».[1]

بحث در فراموشی ذکر تا بعد از بلند شدن از رکوع بود که گفتیم نماز صحیح است و نیاز به تدارک ذکر نیست که یک دلیل بیان شد.

دلیل دوم: حدیث «لا تعاد»؛ دلالت این حدیث بر عدم وجوب تدارک ذکر در این فرض و صحت نماز بدون تدارک ذکر، متوقف بر دو مطلب است:

مطلب اول: توجه به متن حدیث «لا تعاد»؛ از این حدیث استفاده می شود که نماز در صورت نقصان اجزاء و عدم وجوب اعاده نماز می باشد.

و همچنین باید به ذیل حدیث که قانون کلی و مستفاد از ذیل، بطلان نماز به امور خمسه (رکوع، سجده و...) می باشد، توجه شود.

مطلب دوم: این فرد از رکوع حرکت کرده است و ایستاده است و بعد یادش می آید که انحناء بدون ذکر انجام شده است. در اینجا اگر گفته شود که تدارک ذکر واجب است، فرد دو راه دارد:

اول: باید به رکوع برگردد و ذکر بگوید و ادامه نماز را بخواند.

دوم: نماز را رها کند و دوباره نماز را با رکوع همراه ذکر انجام بدهد.

حال با توجه به عقد مستثنی منه در حدیث «لا تعاد» می گوییم فراموشی ذکر، نیاز به تدارک ندارد و اگر قائل به تدارک شویم و راه اول را انتخاب کنیم، ذیل حدیث (عقد مستثنی) می گوید نماز باطل است چون یک رکوع اضافه شده است و اگر راه دوم را انتخاب کنیم، مخالف با عقد مستثنی منه است.

دلیل سوم: مرحوم آقای خویی می فرمایند: «منها: ما لو نسي الذكر في الركوع أو السجود و تذكّر بعد رفع الرأس. أمّا بالإضافة إلى الركوع فظاهر، لاستلزام التدارك لزيادة الركن، و قد عرفت في الأمر الأوّل تجاوز المحلّ في مثل ذلك»؛[2] ایشان می فرمایند تدارک، مستلزم زیادی رکن است.

نکته: آنچه که ما در دلیل دوم گفتیم، بهتر و اشمل نسبت به این دلیل است، چون:

اول: دلیل دوم که گتفیم، هم طریق اول را می زند و هم طریق دوم را می زند در حالی که ایشان فقط طریق اول را می زند.

ثانیا: ممکن است گفته شود رکوع اول زیادی باشد و رکوع دومی اصلی باشد و دیگر رکوع دوم زیادی نیست گفته شود باطل است و دلیل دوم که ما گفتیم مشکلی ندارد.

ثالثا: این حرف در فراموشی ذکر سجده، مشکل ایجاد می کند در حالی که دلیل دوم که گفتیم مشکلی ایجاد نمی کند.

فرض دوم: فراموشی ذکر سجده

این فرض از دو جای تحریر استفاده می شود:

اول: سیدنا الاستاد می فرمایند: «كالذكر في الركوع و السجود».[3]

دوم: سیدنا الاستاد می فرمایند: «و من نسي الذكر في السجود أو الطمأنينة فيه أو وضع أحد المساجد حاله و ذكر قبل أن يخرج عن مسمى السجود أتى بالذكر، لكن في غير نسيان الذكر يأتي به بقصد القربة المطلقة لا الجزئية، و لو ذكر بعد رفع الرأس فقد جاز محل التدارك فيمضي في صلاته».[4]

این فرض خود دو مورد دارد:

مورد اول: زمانی یادش می آید ذکر نگفته است که در حد سجده است.

حکم این مورد واضح است و ادله وجوب ذکر می گوید، ذکر باید دوباره انجام شود و یا به قول مرحوم آقای حکیم گفته شود قاعده اشتغال می گوید ذکر باید گفته شود.

مورد دوم: زمانی یادش می آید ذکر نگفته است که از حد سجده گذشته، مثلا در سجده دوم یادش می آید ذکر سجده اول را نگفته یا در حال قیام می فهمد ذکر سجده را نگفته است.

ضابط این مورد این است که یقین وجود داشته باشد که محل ذکر گذشته است.

ظاهرا والله العالم هیچ شکی نیست که نماز صحیح است و اتیان به ذکر سجده واجب نمی باشد.

دلیل بر صحت و عدم تدارک ذکر سجده:

دلیل اول: صحیحه علی بن یقطین: «وَ عَنْهُ عَنْ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْأَوَّلَ ع عَنْ رَجُلٍ نَسِيَ تَسْبِيحَهُ فِي رُكُوعِهِ وَ سُجُودِهِ قَالَ لَا بَأْسَ بِذَلِكَ».[5]

دلالت این روایت واضح است که با نسیان ذکر سجده، نماز صحیح است.

موید این روایت، روایت عبدالله قداح است: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْقَدَّاحِ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ أَنَّ عَلِيّاً ع سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ رَكَعَ وَ لَمْ يُسَبِّحْ نَاسِياً قَالَ تَمَّتْ صَلَاتُه‌».[6]

دلیل دوم: حدیث «لا تعاد» که به تقریب رکوع است که در عقد مستثنی منه می گوید فراموشی اجزاء، نیاز به اعاده ندارد و نمی توان گفت باید نماز را اعاده کند.

اما اینکه نیاز به تدارک یک سجده نیست، نیاز به مقدمه ای دارد که جلسه بعد بیان می شود.