درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: نقصان سهوی اجزاء / خلل در نماز/-

مسئله 2: «من نقص شيئا من واجبات صلاته سهوا و لم يذكره إلا بعد تجاوز محله‌فان كان ركنا بطلت صلاته، و إلا صحت و عليه سجود السهو على تفصيل يأتي في محله، و قضاء الجزء المنسي بعد الفراغ منها إن كان المنسي التشهد أو إحدى السجدتين، و لا يقضى من الأجزاء المنسية غيرهما، و لو ذكره في محله تداركه و إن كان ركنا، و أعاد ما فعله مما هو مترتب عليه بعده، و المراد بتجاوز المحل الدخول في ركن آخر بعده، أو كون محل إتيان المنسي فعلا خاصا و قد جاوز محل ذلك الفعل، كالذكر في الركوع و السجود إذا نسيه و تذكر بعد رفع الرأس منهما، فمن نسي الركوع حتى دخل في السجدة الثانية أو نسي السجدتين حتى دخل في الركوع من الركعة اللاحقة بطلت صلاته، بخلاف ما لو نسي الركوع و تذكّر قبل أن يدخل في السجدة الأولى أو نسي السجدتين و تذكر قبل الركوع رجع و أتى بالمنسي، و أعاد ما فعله سابقا مما هو مترتب عليه».[1]

فرض دوم: نسیان سجده و یادآوری بعد از دخول در رکوع

سیدنا الاستاد می فرمایند: «و نسي السجدتين حتى دخل في الركوع من الركعة اللاحقة بطلت صلاته».[2]

در این فرض سیدنا الاستاد می فرمایند نماز باطل است.

دلیل بر بطلان: در این نماز، یا یک رکوع اضافه شده است و این باعث بطلان نماز است، و یا دو سجده از این شخص فوت می شود که باز هم نماز باطل است.

توضیح دلیل: این فرد تا قبل از رکوع رکعت دوم، دو سجده رکعت اول را نیاورده است و اگر بخواهد نماز درست شود، دو راه دارد:

راه اول: دو سجده را انجام ندهد که در این صورت نقصان رکن صورت گرفته و نماز باطل شده است.

راه دوم: دو سجده را انجام دهد که قهرا باید بعد از آن، بلند شود حمد و سوره و رکوع رکعت دوم را به جا آورد که در این صورت زیادی انجام داده است به اینکه در دو رکعت، سه رکوع انجام داده است: یک. رکوع رکعت اول؛ دو. رکوع بعد از دو سجده رکعت اول که به جا نیاورده؛ سه. رکوع بعد از انجام دو سجده فراموش شده رکعت اول. و با انجام رکوع اضافی، نماز باطل می شود.

و لذا این اشکال را بعضی مثل مرحوم آقای حکیم یک طرفه مطرح کرده اند و عدلی برای آن مطرح نکرده اند و گفته اند این نماز موجب زیادی رکوع می شود که نماز باطل می باشد (چون داخل در عقد مستثنی در قاعده لا تعاد است).

لذا مشهور می گویند این نماز باطل است، چون رکوع اضافی می شود.

اشکال: ما می توانیم در نماز کاری کنیم که نه نقیصه صورت بگیرد و نه زیادی: ناسی بعد از رکوع رکعت دوم می نشیند و بعد می فهمد دو سجده رکعت اول نیامده است و همان جا دو سجده انجام می دهد، بعد دو سجده برای رکعت دوم که هنوز انجام نداده، انجام می دهد و بعد تشهد می خواند و ادامه نماز را می دهد. در اینجا چهار سجده برای دو رکعت انجام داده و دو رکوع هم برای دو رکعت انجام داده که نه نقیصه و نه زیادی به نماز وارد نکرده است.

ان قلت: با این ترتیبی که شما گفتید، باز هم کوتاهی در نماز صورت گرفته و نقیصه ای به آن وارد شده است و آن، عدم رعایت ترتیب است. یعنی باید بعد دو سجده رکعت اول قیام صورت بگیرد و حمد و سوره خوانده شود و بعد رکوع صورت بگیرد، در حالی که در ادعای شما، دو سجده رکعت اول بعد از قیام و حمد و سوره و رکوع رکعت دوم انجام شده است و این خلاف ترتیب بین اجزاء نماز است و با بر هم خوردن ترتیب، نماز باطل می شود.

نکته: قصد مستشکل این است که فرض را به عقد مستثنی منه حدیث لا تعاد ببرد و بگوید سجدتین انجام شده و ترتیب هم مستثنی نیست و با عدم رعایت سهوی آن، نماز باطل نمی شود.

نتیجه اینکه سیدنا الاستاد و جماعتی می گویند نماز باطل است، چون این فرد از موارد مستثنی قاعده لا تعاد است و مستشکل می گوید این فرد در عقد مستثنی منه قاعده لا تعاد است و نماز با فراموشی ترتیب باطل نمی شود.

جواب به اشکال: این فرض نه داخل در عقد مستثنی است، چون نه چیزی کم شده و نه چیزی زیاد و نه داخل در عقد مستثنی منه است، چون عقد مستثنی منه، فراموشی اجزاء، فراموشی ترتیب، فراموشی حمد یا تشهد و... را می گوید، اما صورت عمد را شامل نمی شود، حال بر هم خوردن ترتیب در ما نحن فیه، عمدی است، چون فردی که می خواهد دو سجده رکعت اول را بعد از رکوع رکعت دوم انجام دهد، عمدا ترتیب را بر هم می زند نه سهوا.

در نتیجه نظریه سیدنا الاستاد فی غایة المتانه است.

مرحوم آقای حکیم[3] از این اشکال جوابی داده اند که نیاز به مقدمه ای دارد که خودتان مطالعه کنید.