درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: زیادی سهوی رکن / خلل در نماز/-

مسئله 1: «من أخلّ بالطهارة من الحدث بطلت صلاته‌مع العمد و السهو و العلم و الجهل بخلاف الطهارة من الخبث كما مرّ تفصيل الحال فيها و في غيرها من الشرائط كالوقت و الاستقبال و الستر و غيرها، و من أخلّ بشي‌ء من واجبات صلاته عمدا و لو حركة من قراءتها و أذكارها الواجبة بطلت، و كذا إن زاد فيها جزءا متعمدا قولا أو فعلا من غير فرق بين الركن و غيره، بل و لا بين كونه موافقا لأجزائها أو مخالفا.و إن كان الحكم في المخالف، بل و في غير الجزء الركني لا يخلو من تأمل و إشكال، و يعتبر في تحقق الزيادة في غير الأركان الإتيان بالشي‌ء بعنوان أنه من الصلاة أو أجزائها، فليس منها الإتيان بالقراءة و الذكر و الدعاء في أثنائها إذا لم يأت بها بعنوان أنها منها، فلا بأس بها ما لم يحصل بها المحو للصورة، كما لا بأس بتخلل الأفعال المباحة الخارجية كحك الجسد و نحوه لو لم يكن مفوتا للموالاة أو ماحيا للصورة كما مرّ سابقا، و أما الزيادة السهوية فمن زاد ركعة أو ركنا من ركوع أو سجدتين من ركعة أو تكبيرة الإحرام سهوا بطلت صلاته على إشكال في الأخير، و أما زيادة القيام الركني فلا تتحقق إلا مع زيادة الركوع أو تكبيرة الإحرام و أما النية فبناء على أنها الداعي لا تتصور زيادتها، و على القول بالإخطار لا تضر، و زيادة غير الأركان سهوا لا تبطل و إن أوجبت سجدتي السهو على الأحوط كما سيأتي».[1]

مرحله اول: زیادی نیت در نماز

بعضی از محققین می فرمایند بنا بر قول به قصد و اراده، زیادی نیت معقول نیست و بنا بر قول به اخطار معقول است و لکن ضرر ندارد، به دو دلیل:

دلیل اول: نسبت به ادعای اول که بنا بر معانی اربعه، زیادی نیت معقول نیست، بخاطر این است که زیادی اختصاص به اعمال خارجیه (افعال جوارحی) دارد، مثل اکل، شرب، راه رفتن، قرائت حمد، رکوع و... اما افعال جوانحی و افعال قلبی، قابلیت تعدد را ندارند. مثلا اراده نسبت به متعلق واحد، قابلیت تکرر ندارد.

نسبت به ادعای دوم که بنا بر اخطار، زیادی نیت معقول است، بخاطر این است که وادی تصور وسیع تر از این حرف ها است، فرد تصور می کند از اتاق بیرون برود و در ثانیه بعد دوباره تصور از اتاق بیرون رفتن را می کند و...

مرحوم آقای حکیم می فرمایند اگر تصور متعدد صورت بگیرد، ضرر که ندارد بلکه نهایت توجه مصلی است.

سیدنا الاستاد در تحریر این را قبول کرده اما در خلل قبول نکرده است.

استادنا المحقق و حاج آقا رضا همدانی و سید در عروه هم این حرف را قبول کرده اند که اگر نیت امر قلبی باشد، قابل تعدد نیست.

حاج آقا رضا همدانی می فرمایند: «فان زيادة النية اما غير معقولة خصوصا على القول بشرطيتها حيث إن الزيادة لا تكون الا في الأجزاء الخارجية أو انها غير قادحة بلا شبهة».[2]

بررسی این نظریه: این حرف، حرف خوبی است اما فی الجمله، چون اخطار و تصور هم امر قلبی است.

و فرمایش حاج آقا رضا هم بنا بر بعضی از مبانی نیت است، یکی از مبانی این است که فرقی بین اعمال جوانحی و جوارحی نیست و لذا می گویند نیت نماز، جزء نماز است. حال اگر قابلیت تکرر نداشته باشد، جزئیت معنا ندارد.

و لذا مستند[3] قبول دارد که نیت قابلیت تکرر را دارد اما می گوید صدق عرفی ندارد.

دلیل دوم: از یک طرف همه می گویند نماز، عمل واحد است و لو به دقت عقلیه، در عرف شاید عمل واحد نباشد اما شارع با آن معامله عمل واحد کرده است. و از طرف دیگر هر شیء خارجی، از اول تا آخرش نیاز به قصد دارد، همانطور که تکبیر قصد می خواهد، سلام هم قصد می خواهد و جزء مسلمیات است که عمل واحد، قصد مستمر می خواهد. حال که مستمر است، دیگر تعدد معنا ندارد و معقول نیست هم استمرار باشد و هم دو تا باشد.

در نتیجه ما افاده سیدنا الاستاد به تبع محققین که برای نیت، تعدد تصور ندارد تا بگوییم زیادی یا نقصیه آن چه حکمی دارد اما اگر به معنای اخطار گرفتیم، تعدد تصور دارد و دلیلی بر بطلان نداریم همانطور که حاج آقا رضا هم همین را گفته اند.

نکته: در مسئله نیت دو اصطلاح وجود دارد: نیت حقیقی (استمرار حقیقی، در هر زمان، اراده موجود است)؛ نیت حکمی (استمرار حکمی، یعنی در خزانه ذهن و قلب، انجام عمل معتبر است). این اصطلاح بخاطر این به وجود آمده چون 99 و نیم درصد افراد، اراده حقیقی از اول تا آخر عمل ندارند و عمل این افراد بالاتفاق صحیح است، چون معتبر در اینجا نیت حکمی است نه حقیقی و نشانه اینکه نیت حکمی دارد این است که اگر از این فرد پرسیده شود کجا داری می روی، می گوید حرم اگرچه در راه به فکر پنچری ماشینش باشد.

در نتیجه اینکه سیدنا الاستاد فرموده اند: «و أما النية فبناء على أنها الداعي لا تتصور زيادتها، و على القول بالإخطار لا تضر»[4] معلوم شد و دلیل آن هم مشخص شد که یکی از دو دلیل بالا می باشد، یکی را حاج آقا رضا فرمودند و یکی را ما عرض کردیم.

مرحله دوم: نقیصه در نیت

در این مرحله بحث از این است که آیا نقصیه نیت، مبطل است یا غیر؟

این بحث در تحریر نیامده است اما در عروه و خلل سیدنا الاستاد و مستند ذکر شده است.