درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: زیادی سهوی رکن / خلل در نماز/-

مسئله 1: «من أخلّ بالطهارة من الحدث بطلت صلاته‌مع العمد و السهو و العلم و الجهل بخلاف الطهارة من الخبث كما مرّ تفصيل الحال فيها و في غيرها من الشرائط كالوقت و الاستقبال و الستر و غيرها، و من أخلّ بشي‌ء من واجبات صلاته عمدا و لو حركة من قراءتها و أذكارها الواجبة بطلت، و كذا إن زاد فيها جزءا متعمدا قولا أو فعلا من غير فرق بين الركن و غيره، بل و لا بين كونه موافقا لأجزائها أو مخالفا.و إن كان الحكم في المخالف، بل و في غير الجزء الركني لا يخلو من تأمل و إشكال، و يعتبر في تحقق الزيادة في غير الأركان الإتيان بالشي‌ء بعنوان أنه من الصلاة أو أجزائها، فليس منها الإتيان بالقراءة و الذكر و الدعاء في أثنائها إذا لم يأت بها بعنوان أنها منها، فلا بأس بها ما لم يحصل بها المحو للصورة، كما لا بأس بتخلل الأفعال المباحة الخارجية كحك الجسد و نحوه لو لم يكن مفوتا للموالاة أو ماحيا للصورة كما مرّ سابقا، و أما الزيادة السهوية فمن زاد ركعة أو ركنا من ركوع أو سجدتين من ركعة أو تكبيرة الإحرام سهوا بطلت صلاته على إشكال في الأخير، و أما زيادة القيام الركني فلا تتحقق إلا مع زيادة الركوع أو تكبيرة الإحرام و أما النية فبناء على أنها الداعي لا تتصور زيادتها، و على القول بالإخطار لا تضر، و زيادة غير الأركان سهوا لا تبطل و إن أوجبت سجدتي السهو على الأحوط كما سيأتي».[1]

ملاحظه سوم: قیامی که در نماز واجب است، یا بخاطر اتفاق و یا بخاطر روایات و یا بخاطر قرآن و یا بخاطر هر سه دلیل، چه مقدار از این قیام رکن است که اگر نبود، نماز باطل است سهوا باشد یا عمدا باشد؟

در این جهت، اختلاف است و اقوال متعدد است:

نظریه اول: بعضی مثل محقق در معتبر و جامع المقاصد و کشف اللثام و علامه می گویند: هر مقدار از قیام اگرچه سهوا ترک شود، نماز باطل است، یعنی همه آنات قیام، رکن است و اگر تکبیر یا قرائت و... را نشسته انجام بدهد، نماز باطل است.

مرحوم محقق در معتبر می فرمایند: «و هو ز و ركن مع القدرة، و عليه إجماع العلماء».[2] ظاهر این عبارت این است که تمام آنات قیام در نماز رکن است.

بلکه از علامه تصریح به این معنا تصریح شده است که اگر در هر یک از آنات سهوا قیام ترک شود، نماز باطل است: «و عن العلامة (ره): التصريح بأنه ركن كيف اتفق».[3]

نظریه دوم: ترک قیام مطلقا مبطل نیست، یعنی قیام مطلقا رکن نیست، قیام در حال تکبیر، قرائت، قبل از رکوع و... رکن نیست، البته در این موارد ترک قیام، موجب بطلان نماز است چون شرط رکن نیامده است، یعنی شرط تکبیر که رکن است، قیام است و اگر قیام نبود، نماز باطل است. این نظریه از حاج آقا رضا «و لکن دلالة الدلیل علیه المشکل»[4] و جماعتی استفاده می شود.

نظریه سوم: این نظریه از صاحب جواهر استفاده می شود: قیام رکن است اما ترک رکن به ترک جمیع قیام در یک رکعت است، مثلا تکبیر و قرائت و رکوع همه جالسا انجام شود.

جواهر می فرمایند: «ويمكن أن يقال هنا : إن المراد بزيادة الركن المبطلة أن يزاد تمام الركن كالركوع والسجدتين بناء على أن المراد مجموع القيام ركن ، إذ لا يحصل حينئذ إلا بزيادة تمام القيام حتى المتصل منه بالركوع وحده أو مع التكبير المستلزم لزيادتهما ، وإلا ففي الفرض زيادة قيام لا القيام المحكوم بركنيته ، وأما النقيصة فقد سمعت أن المراد بقولنا : القيام ركن نحو قولهم : السجود ركن والركوع ركن أي إذا فقدت الركعة القيام أصلا أو الركوع أصلا أو السجود أصلا بطلت الصلاة».[5]

نظریه چهارم: متاخرین افراط و تفریط نگرده اند و می گویند: ترک قیام، یکبار در جزء رکنی است، مثل ترک قیام در حال تکبیر (که رکن است)، با ترک قیام، نماز مطلقا باطل می شود اما ترک قیام در حال قرائت (که رکن نیست)، اگر سهوا باشد، نماز صحیح است. و لذا بعضی می گویند قیام، احکام خمسه را دارد و باید به افعال نماز مراجعه شود که اگر رکن بود، قیام در آن حال، رکن است و اگر واجب بود، قیام در آن حال، واجب است، اگر مستحب بود، قیام مستحب است و...

ظاهرا عدم رکنیت قیام مطلقا صحیح است، چون نظریه اول مخالف با اجماع است، اگر کسی تکبیر بگوید و بعد یک راست به رکوع برود سهوا، همه می گویند نماز صحیح است با اینکه قیام قرائت از بین رفته است و دلیل این مختار، در ملاحظه چهارم واضح تر خواهد شد.

ملاحظه چهارم: حکم زیادی و نقیصه قیام

در این ملاحظه در دو فرض حداقل باید بحث شود: 1. قیام در زمان تکبیر؛ 2. قیام در زمان رکوع. که باید از جهاتی در این دو فرض، بحث شود.